عراق در برزخ فشارهای امریکا و وابستگی به ایران

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – به دنبال اعلام تصمیم آمریکا برای لغو معافیت هشت کشور از تحریم‌های نفتی ایران، مسئولان عراقی به دلیل ارتباط گسترده بخش انرژی این کشور با صادرات گاز ایران به شدت نگران شده و با سختی‌هایی برای جبران کمبود این ماده در صورت پایبندی به تصمیم آمریکا مواجه هستند. در صورتی که یک منبع نزدیک به دولت عراق در گفت‌وگو با پایگاه خبری "بغداد الیوم" گفت: تصمیم دوشنبه دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا مبنی بر لغو معافیت‌های نفتی ۸ کشور از تحریم‌های ایران به هیچ وجه عراق را شامل نمی‌شود، زیرا این تحریم‌ها تنها مختص به واردات نفت خام است و عراق نفت خامی را از ایران وارد نمی‌کند، اما به واقع میزان تاثیر عدم تمدید معافیت ها تحریمی بر وضعیت عراق تا چه اندازه خواهد بود؟ دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مسئله، گفت و گویی را با محمد صالح صدقیان، رئیس مرکز عربی مطالعات ایران و کارشناس مسائل خاورمیانه صورت داده است که در ادامه می خوانید:

از نگاه شما آثار اقدام ایالات متحده آمریکا مبنی بر عدم تمدید معافیت های تحریمی بر اقتصاد عراق و به تبع آن روابط تجاری بغداد - تهران چیست؟ آیا اساسا در سایه شدت نیاز عراق به ایران، آمریکا می تواند بغداد را ملزم به اجرای تحریم ها کند؟ 

در پاسخ به این سوال مهم شما چند نکته مهم را باید در نظر داشت؛ اول اینکه روابط عراق با جمهوری اسلامی ایران روابط جدی و مستحکمی است که از مسائل فرهنگی، تاریخی و مذهبی تا مناسبات اقتصادی، تجاری و امنیتی را شامل می‌شود. لذا این مسئله می‌تواند تاثیر جدی بر عدم جدیت اقدام ایالات متحده آمریکا، حداقل در خصوص عراق بگذارد. ولی در عین حال نکته مهم دیگری که باید مد نظر قرار داد این است که در بین این ۸ کشور عراق از لحاظ قدرت اقتصادی و تجاری دارای ضعیف‌ترین توان از نظر اقتصادی، دیپلماتیک، سیاسی و امنیتی است و همین مسئله احتمالا سبب می شود تا ایالات متحده آمریکا بیشترین فشار را بر بغداد داشته باشد. به عبارت دیگر شاید آنکارا، پکن و دهلی نو بتوانند در تقابل با تحریم ها اقداماتی را انجام دهند، اما نمی توان این انتظار را از بغداد داشت. اما مسئله مهم دیگری که نباید فراموش کرد به این واقعیت باز می گردد که اگر هر کدام از این ۸ کشور بتوانند در تقابل با تحریم‌های ایالات متحده آمریکا و عدم تمدید معافیت ها کاری انجام دهند، بستر برای سایر بازیگران و این هشت کشور در خصوص گرفتن مجدد معافیت شکل خواهد گرفت. یعنی اگر هر کدام از این کشورها بتوانند معافیت های تحریمی را برای خود تمدید کنند، عراق نیز می‌تواند در سایه آن اقداماتی را صورت دهد. حال باید دید که شرایط برای پیگیری این مسئله تا چه اندازه محقق خواهد شد؛ البته در طول این چند روز ما شاهد مواضعی تند و حتی اعتراضی نسبت به اقدامات آمریکا از جانب چین، کره، ژاپن، ترکیه، هندوستان، روسیه و کشورهای اروپایی بودیم، منتهی مسئله اینجاست که آیا این کشورها درحد مواضع سیاسی و دیپلماتیک اعتراض خود را پیش خواهند برد و یا این که می‌توان در میدان عمل از این کشورها انتظاراتی داشت؟ پاسخ به این سوال می تواند تا حدودی اقدامات عراق را هم روشن کند.

اما در یک حالت بدبینانه و در صورت عدم کسب معافیت تحریمی برای عراق، وضعیت مناسبات تجاری عراق و ایران چه اقتضاتی پیدا خواهد کرد؟

من در این خصوص وضعیت چندان مناسبی را پیش بینی نمی کنم، به ویژه آن که عراق از نظر میزان وابستگی به برق، گاز و کالاهای اساسی به شدت وابسته به جمهوری اسلامی ایران است. اتفاقا تفاوتی که عراق با دیگر کشورها دارد به این مسئله باز می‌گردد که بغداد نمی تواند در کوتاه مدت برای تامین نیازهای خود جایگزینی پیدا کند، در صورتی که شاید چین، هندوستان، ترکیه، کره، ژاپن و دیگر کشورها بتوانند برای مسئله خرید نفت و دیگر مبادلات خود جایگزینی پیدا کنند. اگرچه اکنون مسئله تامین گاز و برق با وعده های عربستان و دیگر کشورهایی مانند ترکیه روبه رو شده، اما میزان تحقق آن در میدان عمل مهم است. همچنین دیگر نیازهایی که فقط از ایران تامین می‌شود سبب شده است تا وضعیت عراق، وضعیتی خاص و پیچیده باشد. پس در کل پس اگر این معافیت های تحریمی آمریکا در خصوص عراق تداوم پیدا نکند، ما شاهده وضعیت پیچیده و بغرنج برای اقتصاد عراق خواهیم بود.

با این شدت از پیچیدگی برای اقتصاد عراق خبرهایی در خصوص احتمال سفر عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق به ایالات متحده برای گرفتن معافیت های تحریمی مجدد به گوش می رسد. از نگاه شما آیا بغداد خواهد توانست در خصوص تمدید معافیت ها موفقیتی داشته باشد؟ 

در این رابطه گمانه‌زنی‌های مختلفی وجود دارد. در همین یکی دو روز گذشته شاهد تماس تلفنی مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا با عادل عبدالمهدی بودیم، هرچند که محتویات و متن مکالمه دو نفر تاکنون رسانه ای نشده است، اما در این خصوص دو گمانه‌زنی وجود دارد؛ اول اینکه در این تماس وزیر امور خارجه آمریکا هیچ گونه انعطافی برای تمدید معافیت ها از خود نشان نداده است و در مقابل این احتمال هم وجود دارد که با در نظر گرفتن برخی شرایط، ما شاهد آن باشیم که آمریکا برای تامین برخی از نیازهای اساسی عراق اجازه تداوم مناسبات تجاری با ایران را بدهد. لذا هر کدام از این احتمالات به واقعیت نزدیک باشد، می تواند سفر احتمالی عادل عبدالمهدی را با موفقیت و یا شکست روبه رو کند. البته این نکته را هم باید گفت که اکنون به نظر می رسد که عربستان سعودی به طور جدی به دنبال آن است که قطع مناسبات تجاری ایران و عراق تحقق پیدا کند. در این خصوص ظرف یکی دو ماه گذشته شاهد سفرهای متعدد هیات های سیاسی و اقتصادی از ریاض به بغداد بوده ایم و علاوه بر سفارتخانه عربستان سعودی در بغداد، کنسولگری های این کشور در سایر شهرها مانند نجف اشرف نیز دیدارهایی با مراجع تقلید داشته اند تا بتوانند فضا را برای قطع مناسبات تجاری ایران و عراق شکل دهند. لذا اگر عربستان بتواند ظرفیت ایران را برای عراق پر کند، احتمالاً مسئله قطع مناسبات تجاری با ایران در دستور کار دولت بغداد قرار گیرد. البته تفاوت نگاه فرهنگی، تاریخی، دینی و نیز چالش‌های اقتصادی میان عربستان سعودی و عراق خود مانع جدی برای تحقق این هدف ریاض خواهد بود. حال باید دید که در بستر این شرایط، بغداد چه تصمیمی خواهد گرفت؟

اما در همین مدت تحریم، عراق نیز همراهیهایی را با آمریکا داشته است و در این خصوص اکنون خبرهایی در رابطه با افزایش میزان صادرات نفت عراق به منظور پر کردن خلاء سهم نفت ایران در بازارهای جهانی به گوش می رسد. آیا این دست اقدامات نشان از این دارد که بغداد میان آمریکا و ایران جانب واشنگتن را خواهد گرفت؟

من قبل تر هم گفتم وضعیت سیاسی، اقتصادی، دیپلماتیک، امنیتی، اجتماعی و معیشتی عراق چندان مناسب نیست. لذا بغداد مجبور است برای تامین نیازهای خود و از آن سو به منظور بازسازی خرابی‌های جنگ از هر راهی درآمد بیشتری کسب کند، حتی اگر مسئله فروش نفت باشد. چون عراق منبع درامد دیگری ندارد. از این رو این مسئله نمی تواند تلاشی برای تقابل با ایران تعبیر شود. از طرف دیگر این را هم باید در نظر گرفت که علی‌رغم کوشش های بغداد و تهران در تداوم و حفظ مناسبات عمیق دو کشور، هر کدام به دنبال منافع بیشتر برای خود هستند و این گونه نیست که کشوری منافع خود را قربانی منافع دیگر کشورها کند. اگرچه اکنون نزدیک به یک سال است که تحریم های گسترده و فشارهای شدیدی از جانب ایالات متحده آمریکا بر جمهوری اسلامی وارد شده، اما من معتقدم که وضعیت تهران به مراتب از بغداد بهتر است. چون حداقل در این شرایط بسیار سخت تکلیف ایران با خودش و با جهان روشن است. ولی اکنون عراق در یک وضعیت برزخی قرار دارد که تمام مناسباتش به هم خورده است، آن هم در شرایطی که روز به روز به فصل تابستان نزدیک می شویم و دوباره وابستگی عراق به برق، گاز و دیگر نیازها بیش از پیش احساس می شود. چنانی که وزارت برق عراق هم روز دوشنبه همزمان با اقدام آمریکا اعلام کرد که عراق جایگزینی برای واردات گاز ایران ندارد و توقف واردات برق، عراق را از چهار هزار مگاوات برق ایران محروم می‌کند. به عبارت دیگر متاسفانه اکنون با شرایطی که پیش آمده دیگر آن سیاست موازنه قوای عراق در خصوص تنش ایران و آمریکا به هم خورده است. حالا دیگر آمریکا صراحتا عنوان می‌کند عراق یا باید با کاخ سفید باشد یا جمهوری اسلامی ایران. این مسئله، وضعیت را برای عراق به شدت بغرنج می‌کند. 
پس در کل من معتقدم اکنون تنها آقای برهم صالح به عنوان رئیس‌جمهور و عادل عبدالمهدی به عنوان نخست وزیر هستند که می‌توانند با یک تصمیم درست شرایط را برای تعدیل فشارها بر عراق فراهم آورند. من نمی‌گویم که عراق باید جانب ایران را بگیرد و یا از آمریکا دفاع کند. بلکه من تأکید دارم باید دولت بغداد از این وضعیت برزخی که برایش ایجاد شده است خارج شود و در این خصوص باید تصمیم جدی و دقیقی در عراق گرفته شود که در وهله اول به سود مردم این کشور در در نهایت به منفعت منطقه خاور میانه باشد. به هرحال تنش ایران و آمریکا اکنون به شدت غرب آسیا را درگیر کرده است. چون مسئله امنیت، یک مسئله مسری است، یعنی امنیت عراق، امنیت ایران و امنیت ایران یعنی امنیت عراق.