دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟ (بخش دهم)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کوئیلیام

دیپلماسی ایرانی: با توجه به تنش های موجود و نزدیکی بیشتر برجام به فروپاشی، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که سیاست «اعمال فشار حداکثری» واشنگتن در قبال تهران نتوانسته دستیابی به هدف بازگشت به میز مذاکره را تسهیل کند. کارشناسان در رابطه با سناریوهای موجود با یکدیگر اختلاف نظر دارند. برخی باور ندارند که چانه زنی و داد و ستد بزرگ با ایران ممکن است. برخی یک سناریوی برجام با اندک امتیازات بیشتر یا به عبارت دیگر ورژن 2 برجام را ممکن می دانند. برخی بر این باورند که توافق های جداگانه برای رسیدگی به مسائل هسته ای، موشکی و منطقه ای تنها را حل موجود است و برخی معتقدند که در این نقطه هیچ راه حل دیپلماتیکی وجود ندارد.

سناریوی سوم: حصول توافق های جداگانه

یک گزینه دیگر در حل مناقشات و از بین بردن تنش ها، دستیابی به سه توافق جداگانه است. این رویکرد مستلزم مستلزم تفکیک موضوعات هسته ای، موشک بالستیک و مسائل منطقه ای در سه مسیر مذاکراتی مجزاست. بسیاری از کارشناسان به ویژه در اسرائیل، فرانسه و آلمان این سناریو را عملی می دانند. با این حال، درباره لزوم همزمانی مذاکرات در این زمینه اختلاف نظرهایی میان کارشناسان وجود دارد چرا که برخی معتقدند که بیشتر موضوعات به یکدیگر مرتبط هستند و مباحثات موازی شرکت کنندگان در مذاکرات را از پیشبرد پارامترهای مسائلی که پیشتر بر سر آنها توافق شده، باز می دارد. در حقیقت، موفقیت این سناریو به ارتباط میان این موضوعات دارد. توافق های کوچک بر سر این موضوعات می تواند امکان مذاکرات گسترده تری را به وجود آورد. برخی دیگر هم معتقدند که مرتبط شدن مسائل منطقه ای در چندین کشور هیچ نتیجه ای نخواهد داشت و باید در رابطه با هر کشور رویکرد مورد به مورد اتخاذ شود. عراق یکی از حوزه هایی است که می توان درباره حصول توافق در رابطه با آن خوشبین بود چرا که امکان هماهنگی در میان ادعاهای رقیب در آن وجود دارد و توافق بر سر آن می تواند به پیش نویسی برای باقی موارد مناقشه استفاده شود.

دشواری این سناریو به یک سری مسائلی بر می گردد که حل آنها به دلیل شمار کشورهای درگیر و عمق چالش های مرتبط، دشوار است. این روند به مشارکت فعالانه اسرائیل، عربستان سعودی و امارات نیاز دارد و در عین حال، باید نمایندگان بازیگران اصلی سیاسی در یمن، عراق، سوریه، افغانستان و لبنان، همه کشورهایی که ایران در آنها حضور دارد، را نیز شامل شود. بحران قطر نیز به گفت و گوهای منطقه ای مربوط است، اما به پیچیدگی اوضاع می افزاید. کارشناسان ایرانی به رسمیت شناخته شدن نفوذ منطقه ای این کشور را یک الزام ضمنی در هرگونه توافق گسترده تری می دانند. «ای 3» و اتحادیه اروپا در این سناریو نقش میانجی را ایفا خواهند کرد، اما مشارکت آنها به یک استراتژی و تعهد بلند مدت نیاز دارد. 

کارشناسان بر این باورند که حصول یک نتیجه در این مباحثات می تواند به ایجاد چارچوب گسترده تر امنیت منطقه ای شامل تعهدات مربوط به عدم تجاوز و عدم مداخله کمک کند. از نظر ناظران اروپایی، دستیابی به راه حل های جداگانه درباره هر کشوری می تواند محتمل ترین استراتژی حل مناقشات باشد. یک کارشناس ایرانی در این باره گفته: «اگر موضع گیری مبنی بر حوزه های اشتراکات باشد و نه تنش ها، آنگاه دستیابی به راه حل ساده تر خواهد شد. سطوح اهمیت بازیگران مختلف برای ایران متفاوت است.» افغانستان، عراق، یمن و فلسطین دستیابی به توافق با ایران به دلیل مواضع نزدیک تر، ساده تر است و روابط ایران با حزب الله چالش آمیزترین مساله به نظر می رسد.

سناریوی چهارم: عدم حصول توافق

سناریوهای توافق به شیوه های مختلف، همه سناریوهای موجود نیستند و احتمال عدم دستیابی به راه حل دیپلماتیک نیز وجود دارد.  برخی حتی ناتوانی تهران و واشنگتن در اتخاذ دیپلماسی را محتمل ترین گزینه می دانند و دلیلش هم ایدئولوژی دولت ایران و پیچیدگی تنش های منطقه ایست. در جبهه ایدئولوژیک، بسیاری بر این باورند که امکان حصول توافق وجود ندارد و یکی از موارد قابل توجه در این زمینه، سابقه ایران در مقاومت است. یک ناظر در این باره گفته: «اگر تهران از چگونگی انجام یک کار خیلی خوب آگاه باشد، آن دوام آوردن زیر فشار است.» دشمنی عمیق بین تهران و واشنگتن نیز یکی دیگر از عواملی است که احتمال حصول یک توافق را کاهش می دهد.

شاید بهترین گزینه در شرایط کنونی حفظ شرایط موجود تا زمان انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده در نوامبر سال 2020 باشد. بسیاری از ناظران راهبرد دولت ترامپ را مانعی در مسیر نتیجه بخشی مذاکرات می دانند. تنها پس از مشخص شدن نتیجه انتخاب آمریکا می توان استراتژی تعیین کرد؛ تا پیش از آن زمان احتمال اینکه ایران روی مذاکره سرمایه گذاری کند، اندک است. از سوی دیگر، در صورت پیروزی مجدد ترامپ در انتخابات، مذاکرات اجتناب ناپذیر می شود چرا که ایران احتمالا دیگر توان مقاومت در برابر فشارهای اقتصادی را نخواهد داشت. به علاوه، این احتمال وجود دارد که دولت ترامپ در دوره دوم موضع گیری های خود را دوباره ارزیابی خواهد کرد.

احساس عمومی این است که ترامپ که جدای از ایران، در رابطه با چین، ونزوئلا و کره شمالی با چالش هایی در زمینه سیاست خارجی مواجه شده، از پیروزی در یکی از این بحران ها برای کسب اطمینان از دوره دوم ریاست جمهوری خود استفاده خواهد کرد. اگر هیچ توافقی در کار نباشد، ترامپ احتمالا در صدد آن بر خواهد آمد که با سخن گفتن از لابی کردن ایران و چین برای پیروزی یک رئیس جمهوری دموکرات که به توافق راضی باشد، برای خود سرمایه سیاسی به دست آورد.

یکی از اهداف بالقوه بازی انتظار ایران امید به این مساله است که نامزد دموکرات در صورت پیروزی در انتخابات به برجام بازگردد یا از چارچوب این توافق برای حصول برجام+ استفاده کند. این استراتژی بخشی از محاسبات ایران است، اما تنها در شرایطی جواب خواهد داشت که تنش ها بین آمریکا و ایران تحت کنترل بمانند و برجام اولیه تا انتخابات دوام آورد.

انتخابات ریاست جمهوری 2021 ایران هم می تواند بر چشم انداز مذاکرات جدید تاثیر بگذارد. انتظار می رود نتیجه انتخابات ریاست جمهوری نیز همانند مجلس، تغییر وزنه سیاسی به نفع اصول گرایان باشد. به گفته یک کارشناس آگاه از شرایط سیاسی در ایران، اتحاد در نظام سیاسی آشفته ایران می تواند اجماع بر سر توافق را آسان تر کند؛ اما در عین حال، اصول گرایان می توانند در قیاس با اصلاح طلبان مذاکره کنندگان سرسخت تری باشند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی