امضای سند ۲۵ ساله و اقدامات کاهش تعهدات برجامی، موتور محرکه تلاش برای احیای برجام

دیپلماسی ایرانی – قرار است که تا ساعاتی دیگر دور سوم نشست کمیسیون مشترک برجام در وین، پایتخت اتریش با بررسی چشم انداز بازگشت آمریکا به برجام، لغو تحریم برای احیای توافق هسته ای برگزار شود. پیرو این نکته در دو هفته اخیر تلاش‌های اعضای ۱+۴ و نیز ایالات متحده آمریکا در این خصوص فضای مثبتی را شکل داده است. به گونه‌ای که همه نگاه ها به وین دوخته شده است. در همین راستا ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا چهارشنبه هفته جاری  (۱۸ فروردین) عنوان داشت که ایالات متحده در راستای احیای توافق هسته‌ای، آماده برداشتن گام‌های لازم و تحریم‌های ناسازگار با این توافق است. هر چند که تنها یک روز بعد از این ادعای سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، پرایس در مواضعی عکس خاطرنشان کرد که فشار بر جمهوری اسلامی از طریق تحریم‌ها ادامه خواهد داشت. با این حال آیا نشست وین منجر به احیای برجام خواهد شد؟ پاسخ به این سوال، موضوع گفت و گوی دیپلماسی ایرانی با عبدالرضا فرجی راد،سفیر پیشین ایران در نروژ، استاد ژئوپلیتیک و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل است که در ادامه می‌خوانید:

ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا چهارشنبه هفته جاری  (۱۸ فروردین) عنوان داشت که ایالات متحده در راستای احیای توافق هسته‌ای، آماده برداشتن گام‌های لازم و تحریم‌های ناسازگار با این توافق است. این ادعا و تلاش های دو هفته اخیر برای احیای برجام از سوی واشنگتن و اعضای ۱+۴ که به نشست کمیسیون مشترک برجام جمعه هفته گذشته و نشست سه شنبه هفته جاری در وین ختم شد و قرار است دور سوم آن تا ساعاتی دیگر در همین شهر (وین) برگزار شود با واکنش ها و مخالفت بسیاری از سیاستمداران داخلی آمریکا عمدتا از اعضای دولت دونالد ترامپ نظیر نیکی هیلی، جان بولتون و ... گرفته تا بازیگران خارجی چون بنیامین نتانیاهو مواجه شد. با توجه به این نکات اساساً این ادعای دولت جو بایدن تا چه اندازه نزدیک به واقعیت است، خصوصا که تنها یک روز بعد از این ادعای سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، پرایس در مواضعی عکس خاطرنشان کرد که فشار بر جمهوری اسلامی از طریق تحریم‌ها ادامه خواهد داشت؟ آیا دولت بایدن می‌تواند مطابق با ادعای چهارشنبه تحریم های ناسازگار با برجام را لغو کند؟

همین که شما در سوالتان به مخالفت و نگرانی افرادی چون جان بولتون، بنیامین نتانیاهو، نیکی هیلی و دیگران اشاره کردید، خود دالی بر آن است که دولت جو بایدن برنامه و آمادگی جدی برای احیای توافق هسته‌ای دارد. به هر حال این افراد به دلیل موقعیت فعلی و سابق خود مذاکرات برجامی را به خوبی رصد می کنند و از تلاش های دولت بایدن اطلاع کافی دارند، در غیر این صورت این گونه واکنش نشان نمی دادند. پیرو این نکات من معتقدم که دولت بایدن از زمان روی کارآمدن خود در سه ماه گذشته فضای مثبتی را به منظور احیای توافق هسته‌ای شکل داده است. این مسئله تنها منحصر و محدود به نشست وین نیست، بلکه طی سه ماه گذشته آمریکا از تشدید تنش با ایران خودداری کرده است. اگرچه تاکنون لغو تحریم ها تحقق پیدا نکرده، اما واشنگتن از تشدید تحریم‌ها نیز جلوگیری کرده است. به هر حال اکنون ذیل همین فضای مثبت میزان فروش و صادرات نفت ایران افزایش پیدا کرده است، ضمن این که کاخ سفید از تحریم‌های جدید افراد و شرکت‌های ایرانی و یا شرکت‌های بین‌المللی خودداری کرده است. بنابراین فضای مثبت به‌تدریج تقویت شد که به نشست وین ختم شد. لذا من معتقدم با این شرایط مثبت، بستر برای احیای برجام و بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای فراهم شده است. 

با این حال چرا شاهد مواضع متشتت و دوگانه سخنگوی دستگاه سیاست خارجی آمریکا مبنی بر رفع یا عدم رفع تحریم ها هستیم؛ مواضعی که در کمتر از ۲۴ ساعت تغییر پیدا؟

این نکته نشان می‌دهد که فشارهای داخلی و بین المللی بر دولت باید برای احیای برجام تا چه اندازه جدی است. من همواره در مصاحبه با دیپلماسی ایرانی و دیگر رسانه‌ها عنوان داشته ام که یکی از عوامل به تعویق افتادن تلاش برای احیای برجام و لغو تحریم ها به مخالفت های داخلی و بین المللی علیه دولت بایدن باز می گردد که موانع جدی را بر سر راه رئیس جمهوری فعلی ایالات متحده ایجاد کرده است. اما با این تفاسیر من در یک نگاه خوشبینانه و البته مبتنی بر واقعیت اعتقاد دارم اکنون با تلاش‌هایی که اروپا و دولت بایدن پی گرفته اند احیای برجام در یک مسیر درست قرار گرفته است. شاید پروسه احیای برجام و لغو تحریم ها قدری زمان بر باشد و فشارها، انتقادات و مخالفات های داخلی و خارجی  موانع زیادی را برای دولت بایدن ایجاد کند، اما در نهایت دولت فعلی در آمریکا خواهان آن است که هر چه زودتر به پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و برجام سر و سامان دهد. چراکه این تلقی و باور در کاخ سفید وجود دارد که اگر بایدن در نهایت موفق به حل و فصل برجام شود می تواند بستر را برای مذاکرات آتی به منظور تعیین تکلیف نفوذ منطقه و توان موشکی ایران نیز فراهم کند. البته من معتقدم این دولت در ایالات متحده آمریکا به دنبال حل و فصل راهبردی و بنیادین مشکلات با جمهوری اسلامی ایران نیست، چرا که به خوبی می‌داند تهران بر سر این مسائل گفت وگو و مذاکره نخواهد کرد. بنابراین بایدن در تلاش است در مذاکرات آتی احتمالی منافع خود را تامین کند. از همین رو به جای پرداختن به مسائل لبنان، سوریه و فلسطین به دنبال منافع خود در کشوری مانند عراق و یا پایان دادن به جنگ در یمن است.

روی نشست سه‌شنبه کمیسیون مشترک برجام در وین تمرکز بیشتری داشته باشیم که ادامه آن امروز جمعه برگزار می شود. خروجی دور دوم مذاکرات تشکیل دو نشست کارشناسی موازی میان اعضای کمیسیون مشترک برجام یکی درباره رفع تحریم های آمریکا و دیگری درباره بازگشت ایران به تعهدات اتمی بود که قرار است نتیجه این دو نشست به کمیسیون مشترک گزارش شود که تا ساعاتی دیگر دور سوم آن در سطح معاونان وزارت امور خارجه ایران، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه برگزار می شود. آیا شما به خروجی این دو کارگروه برای تداوم مسیر احیای برجام خوشبین هستید؟

همین که دو نشست موازی فنی و سیاسی برای بازگشت آمریکا به برجام، لغو تحریم ها و نیز مدیریت اقدامات کاهش تعهدات برجامی ایران در دستور کار نشست وین قرار گرفته است نشان می‌دهد که طرف ها برای احیای برجام تا چه اندازه جدی هستند. چون تشکیل این دو نشست یا کارگروه سیاسی و فنی تعیین می کنند که ایران، اروپایی ها، چین، روسیه و آمریکا چگونه اقدامات همزمان خود را برای احیای برجام عملیاتی کنند. البته نشست سیاسی اگر رو به جلو سازنده و مثبت باشد باعث سمت و سوهی به نشست فنی خواهد شد. چرا که نشست فنی ناظر به مدیریت اقدامات کاهش تعهدات برجامی ایران است. به هر حال بعد از آنکه در نشست سیاسی روشن شد که اعضای ۱+۴ و به خصوص آمریکا طی چه پروسه‌ای حاضر به لغو تحریم ها و بازگشت به برجام هستند، نشست فنی هم تعیین می‌کند که ایران چگونه از اقدامات کاهش تعهدات برجامی بازگردد. یعنی در سایه نشست فنی است که روشن می شود که چگونه میزان غنی سازی، استفاده از سانتریفیوژهای جدید، خروج از پروتکل الحاقی، راکتور اراک و دیگر مسائل را به حالت قبل بازگردد. بنابراین مجددا تاکید می کنم در یک نگاه خوشبینانه و صدالبته مبتنی بر واقعیات باید شاهد اتفاقات مثبتی در احیای برجام باشیم. اگر چه یقینا مشکلات، موانع و مخالفت های جدی بر سر این راه وجود دارد و بالاخص دولت بایدن با چالش های عدیده ای دست و پنجه نرم می کند که پروسه احیای برجام و لغو تحریم ها را قدری زمان‌بر و کند خواهد کرد، اما تلاش ها در مسیر درست و مثبتی قرار دارد. 

در تحلیلتان به موانع و مخالفت های جدید داخلی و بین المللی دولت بر سر راه دولت بایدن برای احیای برجام اشاره کردید. در این بین به نظر می رسد انفجار کشتی ایرانی ساویز اقدامی از جانب اسرائیل برای ایجاد فضایی منفی در نشست وین است به گونه ای که حتی رسانه‌های اسرائیلی با اشاره به اینکه حمله به کشتی ایرانی ساویز در دریای سرخ با تمدید مذاکرات احیای توافق هسته ای در وین همزمان شده است از افزایش نگرانی در مورد درگیری گسترده‌تر بین دو طرف خبر داده‌اند. آیا این تلاش های نتانیاهو و تل‌آویو به نتیجه مد نظرشان منجر می شود؟

پیرو آنچه که در پاسخ به سوالات قبلی به آن اشاره کردم انفجار کشتی ساویز، آن هم در شب مذاکرات نشست کمیسیون مشترک برجام در وین از جانب صهیونیست‌ها بیش از آنکه واکنش و هشداری به جمهوری اسلامی ایران باشد پیامی برای دولت بایدن بود که به هر طریقی مانع احیای برجام و لغو تحریم‌های ایران می شود. یعنی نتانیاهو از هیچ کوششی، حتی جنگ نیز خودداری نخواهد کرد و به اصطلاح کافه و میز را به هم خواهد ریخت. یعنی رژیم صهیونیستی از همه گزینه های پیش روی خود برای عدم احیای برجام به عدم لغو تحریم ها استفاده خواهد کرد. به همین دلیل است که اخیراً هم شاهد حملاتی به مواضع و نیروهای ایران در سوریه هم بوده ایم. البته بخشی از این اتفاقات و تلاش های مخرب رژیم صهیونیستی به دلیل وضعیت بغرنج و پیچیده بنیامین نتانیاهو بعد از انتخابات پارلمانی برای تشکیل دولت است. لذا وی با فرافکنی و ایجاد انحراف سعی می‌کند شرایط مطلوب را برای تشکیل کابینه خود ایجاد کند. اما در مجموعه به شخصه معتقدم تا زمانی که بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی باشد گسل و شکاف سیاسی و دیپلماتیک میان دموکرات‌ها و دولت نتانیاهو تداوم و تشدید پیدا خواهد کرد. چرا که به نظر می رسد اختلافات نتانیاهو با جریان دموکرات آمریکا بیشتر جنبه شخصی پیدا کرده است. خصوصا اینکه نتانیاهو در جریان انتخابات ۲۰۲۰ حمایت‌های بی‌شائبه ای را از دونالد ترامپ داشت. البته این گفته به معنای آن نیست که بایدن حمایتی از امنیت رژیم صهیونیستی نخواهد داشت، بلکه این تحلیل من بیشتر بر این نکته تاکید دارد که اختلافات نتانیاهو با جو بایدن باعث سردی روابط رئیس جمهور آمریکا با نخست وزیر رژیم صهیونیستی خواهد شد.

به اهداف و دلایل تحرکات دیپلماتیک اعضای ۱+۴ و همچنین ایالات متحده آمریکا در احیای برجام بپردازیم. به هر حال طی دو هفته اخیر شاهد تلاش ها و تحرکات دیپلماتیک جدی از جانب اعضای ۱+۴ با محوریت سه کشور اروپایی حاضر در برجام و همچنین ایالات متحده در خصوص چشم انداز بازگشت آمریکا به برجام، لغو تحریم ها و در احیای نهایت توافق هسته‌ای بودیم که به نشست جمعه گذشته و نیز سه شنبه هفته جاری در وین ختم شد و قرار است که دور سوم این نشست ها امروز جمعه در همین شهر برگزار شود. در این بین برخی از کارشناسان و ناظران امر بر این نکته تاکید دارند که موتور محرکه این تلاش ها به امضای سند جامع همکاری های راهبرد ۲۵ ساله ایران و چین باز می گردد. شما تا چه اندازه به این گزاره اعتقاد دارید. آیا نگرانی غرب بابت امضای این سند باعث شده است که اکنون تلاش های دیپلماتیک به طور فزاینده برای احیای برجام در دستور کار اروپایی ها و آمریکا قرار گیرد یا این که نگرانی غرب و ایالات متحده آمریکا به دلیل تداوم اقدامات کاهش تعهدات برجامی به خصوص بعد از مصوبه مجلس موسوم به اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها باعث تشدید این تلاش ها برای احیای برجام شده است؛ به هر حال نگرانی بابت اتمام فرجه سه ماهه ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای از بین بردن تصاویر دوربین های مربوط به تاسیسات هسته‌ای بعد از خروج ایران از پروتکل الحاقی و نیز تاکید چند باره رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر نزدیک شدن ایران به ساخت سلاح هسته‌ای، غنی‌سازی ۲۰ درصد، استفاده از سانتریفیوژهای جدید، ادعاهایی مبنی بر پیدا شدن ذرات اورانیوم با منشاء غیر مشخص و نامعلوم و غیره می تواند کاتالیزور این تلاش ها باشد؟

من معتقدم هر دو نگرانی می‌تواند باعث شود که غرب تلاش خود را برای احیای توافق هسته‌ای افزایش دهد. یعنی هم نگرانی بابت امضای سند همکاری‌های راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین و هم تداوم اقدامات کاهش تعهدات برجامی می تواند کاتالیزور این تلاش ها باشند. در هر حال از یک طرف نباید فراموش کنیم که اکنون اولویت سیاست خارجی دولت بایدن تقابل با چین است. از همین رو بایدن سعی می کند با حل و فصل برجام و دیگر مسائل مربوط به خاورمیانه تمام هم و غم خود را روی تقابل با چین قرار دهد. از این رو نفوذ جدی چین در خاورمیانه و امضای سند همکاری‌های راهبردی ۲۵ ساله تهران و پکن یک شوک بزرگ به دولت بایدن بود. 

چرا امضای سند جامع همکاری‌های راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین شوک بزرگی به دولت بایدن بود؟

چون امضای این سند، استراتژی تقابل ایالات متحده آمریکا با چین را تحت الشعاع خود قرار می دهد. به هر حال ایران به عنوان بازیگر مهم در منطقه استراتژیکی مانند خاورمیانه می‌تواند در تعیین وزن سیاسی و دیپلماتیک چین یا آمریکا موثر باشد. لذا هر کدام از دو طرف واشنگتن یا پکن بتوانند تهران را در جبهه خود نگه دارند تا اندازه بسیار زیادی می توانند به مهارت طرف مقابل نائل آیند. پس نگرانی عمده دولت بایدن به دلیل مناسبات اقتصادی و تجاری این سند نیست، بلکه به دلیل تاثیرات مخرب آن بر استراتژی و راهبرد سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا برای مهار چین است. به ویژه آنکه آمریکا تا حد بسیار زیادی امیدوار است با ممانعت از انتقال انرژی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به چین بتواند باعث کنترل چینی ها شود که حضور ایران در این بین می تواند این راهبرد آمریکا را عملاً به حاشیه ببرد. پس می‌بینید که امضای این سند تا چه اندازه برای آمریکا نگران کننده است. از این رو آمریکا سعی می کند با حل و فصل برجام و لغو تحریم‌های توافق هسته‌ای بستر را برای گفت و گو های آتی البته بر مبنای آنچه که در تحلیل پیشین به آن اشاره کردم، ایجاد کند. لذا امکان دارد که یکی از بحث های جدی در مذاکرات احتمالی آتی تهران – واشنگتن به روابط چین و ایران بازگردد. اما در پاسخ به بخش دیگر سوال قبلی شما که من معتقدم اقدامات کاهش تعهدات برجامی هم ظرفیت خوبی را در اختیار تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای قرار دارد. به هر حال این اقدامات باعث نگرانی هایی در آمریکا و اروپایی ها شده، حتی نگرانی‌هایی را هم در طرف های روسی به وجود آورده است. یعنی استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته، غنی‌سازی ۲۰ درصد، خروج از پروتکل الحاقی، احتمال پایان یافتن فرصت سه ماهه ایران به آژانس بین المللی انرژی اتمی و دیگر مسائل باعث شده است که تلاش‌ها برای احیای برجام سرعت و جدیت بیشتری پیدا کند.

ذیل نکته شما آیا دیدار رابرت مالی با رافائل گروسی آژانس بین المللی انرژی اتمی باعث شد که نشست آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران با موضوع تعیین تکلیف کشف ذرات اورانیوم با منشاء نامعلوم در تاسیسات هسته ای کشور به تعویق بیفتد؟ آیا اکنون آژانس نیز در رویه ای متفاوت از گذشته و نگاه مثبت به دنبال کاهش فشار بر ایران است؟

قطعاً چنین است چون در دوران دونالد ترامپ، فشار آمریکا بر آژانس باعث شده بود که این نهاد هم به دنبال نگاه سیاسی به پرونده فعالیت های هسته ای ما باشد. اما حال که اروپایی ها و آمریکا تلاش جدی برای احیای برجام دارند آژانس نیز سعی می کند با یک نگاه مثبت، کمترین مانع‌تراشی و تلاش مخرب را داشته باشد. چون اراده بر این است که برجام احیا شود.