آنچه دیگران نمی دهند، پکن می دهد؟

نویسنده: حامد حسینی، پژوهشگر امور خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: در دسامبر 2021، سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا اعلام کردند که عربستان سعودی با کمک چین در حال تولید موشک‌های بالستیک سوخت جامد است. این خبر را CNN با کمک نقشه‌های ماهواره‌ای نشان داد که کارخانه موشک‌سازی در شهر الدوادمی در نزدیکی ریاض پایتخت این کشور ساخته شده است. چین و عربستان سعودی مناسبات خود را از آغاز روابط دیپلماتیک در سال 1990 توسعه دادند. پس از سفر رئیس‌جمهوری چین به عربستان سعودی در سال 2016، دو طرف توافقنامه جامع و راهبردی امضا کردند. در فوریه 2019، پس از سفر محمد بن سلمان به پکن، دو کشور 35 قرارداد به ارزش 28 میلیارد دلار امضا کردند. این قراردادها به‌تدریج روابط دو کشور را از یک همکاری تجاری به یک مشارکت استراتژیک فراگیر تبدیل کرد.

در سال‌های اخیر، عربستان سعودی برای خرید و تولید موشک فشار آورده است. پیش‌ازاین ریاض درآمدهای نفتی خود را صرف خرید تجهیزات نیروی هوایی می‌کرد، اما جنگ یمن نقاط ضعف ارتش سعودی را برجسته کرد و ریاض متوجه شد که نیروی هوایی پیشرفته به‌تنهایی تعیین‌کننده سرنوشت جنگ نیست و موشک‌های یمنی تاثیر قابل توجهی در معادلات جنگ دارند. علاوه بر این، به موازات افزایش نفوذ ایران، عربستان سعودی را نسبت به تغییرات موازنه قدرت در منطقه نگران کرده و حضور ایران در برخی از کشورهای عربی گمانه‌زنی‌ها را در مورد قدرت نظامی این کشور افزایش داده است. اگرچه نیروی هوایی و تجهیزات نظامی عربستان از ایران پیشرفته‌تر است، اما تهران می‌تواند از موشک‌های خود مانند سجیل، ذوالفقار، شهاب 1 و 2 و 3، فاتح-110، سفیر، رعد، خرمشهر و باور-373 برای هدف قرار دادن دارایی‌های استراتژیک عربستان استفاده کند. در واقع، تهدید ایران دلیل اصلی شروع و تولید موشک توسط عربستان سعودی هست.

از سوی دیگر، توانایی تولید انبوه موشک‌های بالستیک با پویایی گسترده‌تری در استراتژی ملی عربستان سعودی همخوانی دارد. تخصیص بودجه دفاعی عربستان سعودی در سال 2022 باعث کاهش 10 درصدی درمجموع هزینه‌ها شده و بر تولید و بومی‌سازی چندین قابلیت تأکید دارد. 

مخالفت آمریکا با فروش موشک‌های بالستیک، بیرون کشیدن پیشرفته‌ترین سامانه دفاع موشکی و باتری‌های پاتریوت از عربستان سعودی و نقل مکان به شرق آسیا، عربستان را مصمم‌تر به دنبال این استراتژی کرده است. 

در سال 1988، عربستان سعودی اولین موشک‌های خود را به نام DF-3 از چین خریداری کرد. آنها فاقد دقت و تحرک بودند و طبق گزارش‌ها، عربستان سعودی هرگز از آ‌ها استفاده نکرد. ریاض برای دومین بار در سال 2007 موشک‌های DF-21 را از چین خریداری کرد که در سال 2014 رونمایی شد. 

همکاری چین با عربستان سعودی در تولید موشک‌های بالستیک نشان‌دهنده رویکرد نظامی نرم چین در خاورمیانه است. چین با امتناع از ایجاد تنش با قدرت‌های نظامی مسلط در خاورمیانه مانند آمریکا با حضور تقریبا 50 هزار پرسنل و انگلیس و فرانسه با 3 هزار پرسنل، تلاش کرده است تا یک حضور نظامی نرم در خاورمیانه و پادشاهی‌های خلیج فارس ایجاد کند. حضور نرم نظامی به معنای شرکت در عملیات صلح موقت نظامی، شرکت در مانورها، نیروهای حافظ صلح، خدمات فنی نظامی، موسسات آموزشی نظامی و سرمایه‌گذاری نظامی در کشورهای هم‌پیمان به جای ایجاد پایگاه‌های نظامی فیزیکی است. در حقیقت، گسترش بیشتر حضور نظامی نرم چین در خارج از محیط منطقه‌ای برای حفاظت از سرمایه‌گذاری‌های تجاری خارجی رو به رشد و سایر منافع آن ضروری است.

همچنین در راستای رویکرد نظامی نرم، چین از طریق عملیات چندجانبه به تامین امنیت در خاورمیانه کمک کرد. به‌عنوان مثال، در سال 2006، چین یکی از اولین کشورهایی بود که به نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در لبنان کمک کرد. به همین ترتیب، در سال 2008، چین کشتی‌های نیروی دریایی خود را برای شرکت در عملیات ضد دزدی دریایی به دنبال قطعنامه سازمان ملل به خلیج عدن فرستاد. ازاین‌رو، با حضور نظامی نرم و عمیق‌تر، مانند سرمایه‌گذاری در تولید مشترک فناوری نظامی، چه بسا بهتر از تحریک رقبا در کشور میزبان با ایجاد پایگاه‌های نظامی است.

همکاری عربستان سعودی با چین در تولید موشک‌های بالستیک صرفاً انتقال تخصص نیست. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی (SIPRI)، عربستان سعودی بزرگ‌ترین واردکننده تسلیحات به ارزش 13130 میلیون دلار در سال‌های 2017-2020 بوده است. این کشور به ترتیب از سال 2017 تا 2020 بیشترین تسلیحات را از 11 کشور از جمله ایالات متحده، انگلیس، فرانسه، کانادا، آلمان، چین، بلژیک، اسپانیا، ایتالیا، بلغارستان و ترکیه وارد کرده است. چین ششمین تامین کننده تسلیحات عربستان سعودی است. ممکن است پنج کشور برتر نیز شرایطی را برای کمک به عربستان در تولید موشک ارائه کرده باشند، اما ریاض چین را به دلیل شرایط ویژه همکاری انتخاب کرده است. 

ایالات متحده، یکی از حامیان اصلی عربستان سعودی، با درخواست‌های مکرر این کشور برای خرید موشک‌های بالستیک مخالفت کرده است.  ایالات متحده نگران مسابقه تسلیحاتی در منطقه است زیرا چنین موشک‌هایی قادر به حمل سلاح هسته‌ای هستند. 

علاوه بر این، واشنگتن به امنیت اسرائیل و برتری نظامی آن متعهد است. علاوه بر این، ایالات متحده عضو و بنیان‌گذار رژیم کنترل فناوری موشکی (MTCR) در سال 1987 است که صادرات هر موشکی را که بتواند محموله حداقل 500 کیلوگرم را به برد حداقل 300 کیلومتر برساند، ممنوع کرده است. 

اروپا، به ویژه بریتانیا، فرانسه، آلمان و بلژیک، دومین تامین کننده بزرگ تسلیحات عربستان سعودی هستند، اما در تامین نیازهای فناوری پیشرفته سخاوتمند نیستند. کشورهای اروپایی جدا از نگرانی بابت توسعه مسابقه تسلیحاتی در خاورمیانه، صادرات فناوری‌های نظامی و غیرنظامی پیشرفته را به رعایت حقوق بشر و مداخله در امور سیاسی کشورها منوط می‌کنند. جامعه مدنی نیز در کشورهای غربی بسیار فعال و قدرتمند است و با عرضه نظامی به کشورهایی که سابقه بد حقوق بشری دارند و درگیر جنگ هستند مانند عربستان سعودی مخالف است. موسسات و سازمان‌های غیردولتی حقوقی و خصوصی در بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، دانمارک، فنلاند و آلمان بارها با صادرات سلاح به عربستان سعودی برای استفاده در جنگ یمن مخالفت کرده‌اند.

سطح فناوری عامل دیگری است که به عربستان سعودی اجازه نمی‌دهد به راحتی با سایر کشورها تعامل نظامی کند. عربستان سعودی هیچ تجربه‌ای در تولید یا آزمایش موشک‌های بالستیک ندارد و به کشوری نیاز دارد که بتواند این موشک‌ها را به طور کامل برای ریاض بومی کند. عربستان سعودی در سال 2018 در سیستم موشکی Grom-2 با اوکراین مشارکت مخفیانه داشت. این موشک بالستیک با برد 280 کیلومتر و دقت بالا و از دوران شوروی وجود داشته است. بنا به گزارش‌ها، اوکراین منابع مالی لازم برای تکمیل آن را نداشته است، بنابراین عربستان سعودی کمک مالی کرد، اما این سیستم نتوانست به تقویت سیستم موشکی ریاض کمک کند.

بر اساس توضیحات، چین بهترین گزینه‌ای است که عربستان سعودی در حال حاضر برای تولید موشک‌های بالستیک دارد. ریاض دو تجربه خرید موشک با پکن دارد. عربستان سعودی چین را به عنوان یک شریک قابل اعتماد می‌بیند زیرا محدودیت‌های کمتری برای اشتراک‌گذاری فناوری دارد. برخلاف روسیه که اهداف ژئوپلیتیک و سیاسی را راهنمای سیاست و نفوذ خود در خاورمیانه می‌داند، چین نگران توسعه اقتصادی است که حساسیت کمتری دارد و اهداف ژئوپلیتیکی خود را پشت فعالیت‌های اقتصادی پنهان می‌کند. 

ابتکار کمربند و جاده چین (2013) به عنوان راهنمای اهداف اقتصادی چین در خاورمیانه تلقی می‌شود و عربستان سعودی جایگاه ویژه‌ای در این ابتکار دارد. ازاین‌رو، حوزه دریایی بخش مهمی از جاده ابریشم دریایی در طرح کمربند و جاده چین است و به‌موازات این اهمیت، حوزه امنیت دریایی در شبه‌جزیره عربستان (کریدور عدن-دریای سرخ) یک عنصر اصلی برای پکن است و به امنیت عربستان سعودی حساس است.

چین در تلاش است بین ایالات متحده و متحدان خلیج فارس فاصله ایجاد کند. در اواسط ژانویه 2022، شورای همکاری خلیج فارس (GCC) متشکل از وزرای امور خارجه از پکن بازدید کردند و وانگ یی، وزیر امور خارجه چین در این دیدارها اظهار داشت: خاورمیانه از ناآرامی‌ها و درگیری‌های طولانی‌مدت به دلیل مداخلات خارجی رنج می‌برد... ما معتقدیم که مردم خاورمیانه ارباب خاورمیانه هستند... خلأ قدرت وجود ندارد و نیازی به پدرسالاری از بیرون نیست. بدین لحاظ، چین روابط کنونی بین ایالات متحده و پادشاهی‌های خلیج فارس را نامطلوب می‌بیند و قصد دارد آن را به نفع خود برقرار کند. به این ترتیب چین به دنبال تعامل با روابط نظامی و فناوری‌های حساس و پیچیده مانند موشک‌های بالستیک و شبکه 5G است تا به تدریج روابط آمریکا و خلیج فارس را به نفع خود مختل کند و به نظر می‌رسد که علاقه به مشارکت در پروژه موشک‌های بالستیک عربستان سعودی ممکن است برای این منظور طراحی شده باشد.