از حیات نباتی تا تصمیم نهایی ایران
آیا برجام در سایه تحریم‌ها جان سالم به در می‌برد؟
اعتماد: سارا معصومی - تحریم‌های ثانویه امریکا علیه ایران پس از چند ماه بازی سیاسی دولت دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا با افکار عمومی به مرحله اجرا درآمدند. این‌بار تحریم‌هایی که در دوره باراک اوباما، رییس‌جمهور پیشین امریکا اجرایی شده و البته در همان دولت در سایه توافق هسته‌ای ایران با 1+5 برداشته شده بودند با دستور رییس‌جمهور امریکا مبنی بر پایان دادن به عضویت امریکا در جمع 1+5 دوباره اجرایی شدند. دولت دونالد ترامپ تمام تلاش خود را در چند ماه گذشته به خصوص چند روز منتهی به تاریخ 4 نوامبر به کار گرفت تا فشار روانی مضاعفی را بر ایران به واسطه بازگشت تحریم‌ها وارد سازد. در این میان لیست بلندبالای تحریم‌های امریکا توجه بسیاری را در سطح بین‌المللی به خود جلب کرده است. در حالی که چهره‌هایی مانند برایان هوک، نماینده وزارت خارجه امریکا در امور ایران و مایک پمپمئو، وزیر خارجه این کشور ادعا می‌کنند تحریم‌های امریکا دولت ایران را نشانه رفته و به گونه‌ای تنظیم شده که به مردم عادی آسیبی نرسد اما جزییات تحریم‌های اعلام شده گویای حقیقت دیگری است. در حالی که مذاکرات ایران و اروپا برای اجرایی کردن ساز و کارهای متفاوت مالی در سایه بازگشت تحریم‌های امریکا ادامه دارد، سوال‌های بی‌شماری در رسانه‌های متفاوت درباره آینده برجام، تاثیر تحریم‌های امریکا بر اقتصاد ایران و البته زمانی که تهران به اعتبار منتفع شدن از فوائد برجام در این توافق باقی خواهد ماند، مطرح شده است.
موسسه کارنگی که به تحقیقات دقیق و موردی درباره رویدادهای بین‌المللی شهره است در تازه‌ترین نوشتار مفصل خود به سراغ کارشناس‌های مسائل بین‌المللی رفته و از آنها خواسته که به یک سوال پاسخ بدهند: آیا برجام نجات می‌یابد؟ پاسخ‌های کارشناسان مدنظر کارنگی به این سوال متفاوت است. برخی برجام را بیماری می‌دانند که با اتصال به دستگاه همچنان نفس می‌کشد و برخی آن را دستاوردی برای ایران و اروپا که فرجام آن در چندماه آتی مشخص خواهد شد.
ایران در برجام می‌ماند اما به شرط‌ها و شروط‌ها
آزاده زمیرراد از کارشناسان موسسه آلمانی صلح و امنیت بین‌الملل در این باره می‌گوید: در کوتاه‌مدت می‌توان گفت که برجام نجات پیدا می‌کند اما مسیر لغزنده است. هیچ شکی وجود ندارد که تحریم‌های جدید امریکا بر تراکنش‌های مالی ایران تاثیر می‌گذارد و البته فعالیت‌های این کشور در حوزه انرژی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. اما تا زمانی که حمایت‌های گسترده بین‌المللی ادامه پیدا کند و خریداران اصلی نفت ایران یعنی چین و هند بتوانند رقم قابل توجهی از نفت ایران را خریداری کنند، ایران احتمالا از برجام خارج نمی‌شود. از سوی دیگر خروج از برجام هم نمی‌تواند دردی از درهای ایران را دوا کند چرا که اگر تهران اجرای تعهدهای خود در قالب برجام را متوقف کند با تحریم‌های بیشتری روبرو خواهد شد و این‌بار اجماعی هم در برابر تهران شکل خواهد گرفت. با این وجود نمی‌توان با قطعیت گفت که ایران در برجام تا تاریخ انقضای این توافق باقی خواهد ماند چرا که در نتیجه تحریم‌ها فشار بر مردم عادی افزایش پیدا خواهد کرد. این مردم عادی هستند که از وخیم‌تر شدن اوضاع اقتصادی در نتیجه تحریم‌ها آسیب می‌بینند. در چنین شرایطی نگه داشتن ایران در برجام به حمایت‌های ثابت بین‌المللی در سطح جهانی نیازمند است. از کمک‌های مالی تا ایجاد کانال‌های موثر تراکنش‌های مالی و همچنین تبیین راهکارهایی برای تداوم صادرات نفت ایران. البته در این میان نباید نقش تداوم حمایت‌های سیاسی از برجام را هم فراموش کرد. می‌توان گفت که برجام فعلا زنده می‌ماند اما تا زمانی که امریکا خارج از حلقه این توافق باشد، بحران‌های موجود پیرامون آن ادامه خواهد داشت.
اروپا اصلی‌ترین چالش در برابر تحریم‌های امریکا
پیر ویمونت از تحلیلگران ارشد کارنگی در پاسخ به این سوال می‌گوید: مساله نجات برجام به آینده‌ای درازمدت مرتبط است البته حتی اگر فروپاشی کامل این توافق اجتناب ناپذیر باشد. در حال حاضر مساله مهم نحوه ادامه این بازی است. تلاش‌هایی که اروپا انجام می‌دهد برای تکمیل برجام نیست بلکه با یک هدف ساده پیش می‌رود که آن هم نگه داشتن ایران در توافق است. به‌روز رسانی قوانین مسدودکننده یا تلاش برای تعریف مکانیسمی جدید در حقیقت تلاش برای نمایش تداوم حمایت اروپا از برجام و امیدواری به باقی ماندن ایران در این توافق است. این مسیر نیز خالی از تضادها و تناقض‌ها نیست. هر چند که این تلاش‌ها و مکانیسم‌ها نمی‌تواند مانع از خروج کمپانی‌ها از ایران شود اما می‌تواند به نوعی تبعات خروج امریکا از این برجام را مدیریت کند. این مسیر در حقیقت بر شدت مقابله‌ها می‌افزاید چرا که امروز اروپا اصلی‌ترین چالش در برابر تحریم‌های امریکا به حساب می‌آید. از سوی دیگر شاید در چند ماه آتی ایران بیش از سایر کشورها این تحولات ایران باشد که اروپا را به سمت تنش با تهران پیش ببرد. در حال حاضر بحث‌های بسیاری در داخل در مخالفت با انطباق استانداردهای مالی با قوانین FATF در جریان است. از سوی دیگر اتهام‌هایی هم درباره فعالیت‌های تروریستی ایران در خاک اروپا مطرح شده است.
امریکا خواهان بقای ایران در برجام است
صنم وکیل، محقق مسائل سیاست خارجی در چاتم هاوس در این باره می‌گوید: زنده نگه داشتن برجام به نفع همه به خصوص دولت دونالد ترامپ است. با وجود خروج امریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها هیچ کدام از امضاکنندگان این توافق در سال 2015، نمی‌خواهند شاهد خروج تهران از برجام و از سرگیری برنامه هسته‌ای ایران باشند. خروج ایران از برجام نتیجه مصیبت‌باری است که در صورت وقوع همه واشنگتن را مقصر آن خواهند شناخت و البته واشنگتن را هم به هیچ کدام از اهداف تعیین شده‌اش درباره ایران نمی‌رساند. در حقیقت می‌توان گفت که دولت ترامپ با اعطای معافیت‌های تحریمی به برخی از کشورهایی که با ایران کار می‌کردند، عدم تقطیع کامل رابطه ایران با سوییفت و همچنین عدم تحریم همکاری‌های هسته‌ای ایران با سایرین به نوعی برجام را نجات داده است. همزمان ترامپ تلاش می‌کند تنش‌های میان امریکا و اروپا را هم به حداقل برساند و امیدوار است با این کار هم به حفظ ایران در برجام کمک کند و هم از توان اروپا برای به پای میز مذاکره کشاندن دوباره ایران استفاده کند و البته در پای این میز مذاکره مسائل موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را مورد بحث قرار دهد. این کار ساده‌ای نیست اما تنها راهی است که در سایه آن می‌توان برجام را با دستگاه زنده نگه داشت و به دیپلماسی فرصتی دیگر بخشید.
برجام با دستگاه زنده است
علی واعظ، تحلیلگر گروه بین‌المللی بحران با اشاره به اینکه برجام زنده می‌ماند، می‌گوید: البته توافق با اتصال به دستگاه زنده است. کاملا مشخص است که بازماندگان در برجام نمی‌توانند از عهده جبران تمام تبعات خروج امریکا از برجام برآیند اما تلاش‌های آنها در نوع خود نوعی پیروزی دیپلماتیک برای ایران البته در کوتاه‌مدت به حساب می‌آید. این تلاش‌ها در میان‌مدت هم می‌تواند بهره‌های اقتصادی برای ایران داشته باشد. جایگزین ادامه دادن برجام برای تهران خوب نیست چرا که در ازای از سرگیری برنامه هسته‌ای، تحریم‌های چندجانبه از سوی اروپا هم بازخواهد گشت. البته اگر تحریم‌های امریکا آن‌گونه که تیم ترامپ می‌خواهد نتایج مصیبت‌باری برای اقتصاد ایران داشته باشد این احتمال وجود دارد که رهبران ایران در یک مقطع عطای برخورداری از فوائد برجام را به لقای آن ببخشند و از این توافق خارج شوند و البته منافع امریکا یا متحدانش در منطقه را هم هدف قرار دهند. این اقدام در داخل ایران هم می‌تواند تبعات سیاسی داشته باشد و به عنوان مثال اصولگراها در راس قدرت قرار بگیرند.
برجام جان سالم به در نخواهد برد
یک استاد دانشگاه هاپکینز به کارنگی می‌گوید: پاسخ کوتاه به سوال شما درباره اینکه آیا برجام جان سالم به در می‌برد این است که: خیر، امریکا قدرت مخرب در پرونده ایران مانند بسیاری دیگر از پرونده‌ها مثلا تغییرات آب و هوایی است. واشنگتن خود را منزوی کرده و این در حالی است که سایر بازیگران بین‌المللی به کار خود ادامه می‌دهند. در حوزه اقتصاد و تجارت تلاش‌ها برای کمک‌رسانی به ایران ادامه دارد اما به نظر می‌رسد که موقعیت امریکا همچنان نقشی کلیدی در سیستم تجارت جهانی بازی می‌کند. درباره ایران و پرونده هسته‌ای باید بگویم که اندک اندک مشخص می‌شود که توافق هسته‌ای بدون حضور و مشارکت امریکا و البته در حالی که این کشور مخالف فعال و نه مخالف ساکت است از هم فرو می‌پاشد. در این مقوله نیز قدرت اقتصادی امریکا در بازار و همچنین نقشی که دلار در معامله‌های بین‌المللی بازی می‌کند به انضمام قدرت تحریم‌ها می‌تواند تاثیرگذار باشد. در چنین شرایطی می‌توان گفت که بعید است موضع امریکا در قبال برجام تغییر کند چرا که در حلقه پیرامونی ترامپ همگان خواهان تشدید فشارها بر تهران هستند. پیش‌بینی می‌کنم که اروپایی‌ها نیز دیر یا زود به این حلقه بپیوندند.
تصمیم با ایران است
شیمون اشتاین، استاد مطالعات امنیت بین‌الملل در دانشگاه تل‌آویو در پاسخ به این سوال که آیا برجام زنده می‌ماند؟ گفت: پاسخ به این سوال به این بستگی دارد که سایر کشورها از کشورهای اروپایی تا چین و روسیه تا چه اندازه بتوانند پیرامون تحریم‌های امریکا کار کنند و بازی را به گونه‌ای پیش ببرند که ایران به توافق هسته‌ای پایبند بماند. با توجه به تلاش‌هایی که بازماندگان در برجام تا این لحظه انجام داده‌اند، می‌توان گفت که احتمال موفقیت آنها چندان بالا نیست. این تلاش‌ها در مقابله با مخالفت‌های دونالد ترامپ با برجام صورت می‌گیرد و بازماندگان در این توافق امیدوار هستند با نگاه داشتن ایران در برجام، بتوانند ایران را دوباره پای میز مذاکره بنشانند. در شرایطی که مذاکره جدیدی صورت بگیرد یا توافق جدیدی حاصل شود حتی اگر این توافق بهتر از برجام فعلی هم نباشد باز ترامپ می‌تواند آن را توافق خود و نه توافق باراک اوباما بخواند. در چنین شرایطی نگاه‌ها به تهران دوخته شده و این ایران است که باید ببیند آیا توافقی جدید با امریکا به نفعش است یا باید منتظر بماند تا این دوره ریاست‌جمهوری ترامپ تغییر کند.
افراط و تفریط اروپایی
Marietje Schaake از اعضای پارلمان اروپا در این باره به کارنگی می‌گوید: برجام زنده نمی‌ماند. برجام که در دوره‌ای بحرانی به توافق قدرت‌های اصلی در عرصه بین‌المللی و ایران رسید سرانجام با خروج امریکا از این توافق آسیب دید. این بدان معنا نیست که کلیت برجام از بین رفته و شاید توافقی که تا به امروز زنده مانده همچنان هم کارآیی داشته باشد اما رهبران کشورهای اروپایی باید در این زمینه واقع‌بین باشند. کاترین اشتون و پس از او فدریکا موگرینی تمام تلاش خود را برای پیروزی دیپلماسی در این پرونده به کار گرفتند و البته که آن تلاش‌ها انتخابی درست بود اما به هر حال مساله فعالیت‌های ایران در منطقه و اختلاف‌هایی که با اروپا در مساله حقوق بشر دارد بی‌پاسخ مانده‌اند. باید گفت که متوازن‌سازی نگاه اروپا نسبت به ایران در سایه دفاع اروپا از برجام قرار گرفته و اروپا از سایر اختلاف‌ها با ایران غافل شده است. تلاش اروپا برای اتخاذ سیاست مستقل و بازگذاشتن دست کمپانی‌های اروپایی برای کار کردن با ایران گام مثبتی بود و اروپا در ازای محدود شدن برنامه هسته‌ای ایران اقدام به برداشتن تحریم‌های خود کرد اما اعمال فشار یا اقدام‌های تنبیهی برای کمپانی‌هایی که در سایه تحریم‌های امریکا در ایران نمانده‌اند، کار درستی از سوی اروپا نبود. نظر من این است که اروپا در حمایت از ایران زیاده‌روی کرده و ایجاد این تعبیر در فضای عمومی که اروپا و ایران در یک کمپ هستند و امریکا در کمپ دیگر اشتباه بود. راهکار پیش روی اروپا این است که دامنه سیاست‌های خود در قبال تهران را وسیع‌تر کرده و مسائل حقوق بشری و دیگر اختلاف‌ها با ایران در حوزه سیاست خارجی را هم وارد بحث‌ها با تهران کند. البته همزمان اروپا باید گام‌های لازم برای همچنان متعهد ماندن به برجام را هم بردارد.
SPV سرنوشت‌ساز است
الی گرانمایه از تحلیلگران ارشد مسائل ایران در این باره می‌گوید: با وجود فشارهای بسیار زیادی که در نتیجه تحریم‌های امریکا بر ایران وارد خواهد شد، توافق هسته‌ای قابل نجات دادن است اما اگر بازماندگان در برجام تلاش‌های خود در این زمینه را دو برابر کنند. راه و روش کاخ سفید در وضع تحریم‌ها علیه ایران نشان می‌دهد که آنها می‌خواهند ایران به تعهدات هسته‌ای خود وفادار بماند اما همزمان از منافع این پایبندی منتفع نشود. بنابراین می‌توان گفت که سیاست امریکا این است که ایران را وادار به انتخاب کند: یا از توافق خارج شود یا دوباره پای میز مذاکره بنشیند. با وجود این می‌توان گفت که ایران احتیاط و صبر استراتژیک از خود نشان داده است. ایران به تعهدات خود در برجام پایبند مانده و همزمان برای بهره‌برداری از منافع اقتصادی نسبی توافق با اروپا، چین و روسیه همکاری می‌کند. حساب با کاربرد ویژه (SPV) که اروپایی‌ها در حال شکل‌دهی نهایی به ساختار آن هستند نه فقط از سوی ایران بلکه در آن سوی میدان از سوی اسراییل و امریکا که تلاش می‌کنند هر راه مفری را بر ایران و بازماندگان در برجام ببندند، تعقیب می‌شود. با وجود این برجام فقط یک سود اقتصادی برای ایران نیست بلکه ابعاد مهم امنیتی و سیاسی هم برای ایران دارد. چند ماه آتی برای برجام حیاتی است و ایران باید تصمیم بگیرد که آیا باقی ماندن در برجام در کلیت آن به نفع تهران است یا نه؟ اگر اروپایی‌ها نتوانند در کوتاه‌مدت حساب با کاربرد ویژه را راه‌اندازی و اجرایی کنند این تعلل تاثیر منفی بر تصمیم ایران می‌گذارد.
نظر شما :