استارت نو: تغییر میدان نبرد اوکراین از جنگ به دیپلماسی

نویسنده: بهنام وکیلی، دانش آموخته دکتری تخصصی و استاد مدعو گروه روابط بین الملل دانشگاه خوارزمی

دیپلماسی ایرانی: حمله نظامی روسیه به اوکراین به بلوغ خود رسیده است و هنوز این دو کشور نتوانستند به راه حلی اساسی برای پایان دادن به جنگ دست پیدا کنند. روسیه که دست یابی به اهداف خود را در کوتاه مدت تصور می کرد اکنون در باتلاق جنگ گرفتار شده و اوکراین توانسته با حمایت حداکثری غرب در مقابل روسیه ایستادگی کند. عدم دستیابی روسیه به اهداف خود و حمایت همه جانبه غرب از اوکراین موجب شده تا دامنه میدان نبرد میان روسیه و غرب از جغرافیا و جنگ اوکراین فراتر رود و موضوعات دوجانبه و مناقشه برانگیزتری را در بر بگیرد. اخیرا ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه فرمان تعلیق مشارکت روسیه در معاهده استارت نو را امضا کرد. او با این ادعا که امریکا و متحدانش قصد دارند یک شکست استراتژیک را به روسیه تحمیل کنند به صراحت اعلام کرد که «اگر آمریکا در آزمایش های هسته ای پیش دستی کند، روسیه چنین اقداماتی را انجام خواهد». بر اساس یک نگرش کلی و با هدف پاسخ به چرایی چنین تصمیمی می‌توان استدلال کرد که خروج از استارت‌نو برآیند نارضایتی پوتین از وضع موجود و خلق اهرم فشار جدیدی است که با اتکا به آن بتواند راه‌حلی برای برون رفت از وضعیت فعلی پیدا کند. چنین استدلالی بستر حاصلخیزی برای چند پرسش اساسی است. نخست اینکه چرا پس از گذشت یک سال چنین تصمیمی از سوی پوتین اتخاذ شد؟ دوم اینکه انگیزه پوتین از اتخاذ چنین تصمیمی چیست؟ و نهایتا آیا خروج مسکو از استارت نو غرب را به بازنگری در حمایت خود از کی‌یف وادار  می‌کند؟

طولانی شدن جنگ تاثیری در حمایت غرب ندارد

پاسخ به پرسش اول در وهله نخست در گروی فرسایشی شدن جنگ و مقاومت دولت اوکراین و در وهله دوم در پیوند با رویدادهای اخیر است. طولانی شدن جنگ برای رهبران سیاسی و نظامی مسکو غیرقابل باور و پیش بینی بود. نه تنها روسیه بلکه متحدین آن نیز گمان نمی کردند که دولت زلنسکی اراده و حمایت لازم را برای مقاومت داشته باشد. از سوی دیگر رهبران کرملین گمان می‌کردند که طولانی شدن جنگ به دلسردی و کاهش حمایت های غرب از دولت کی‌یف منجر خواهد شد. اما استمرار حمایت ایالات متحده و شکل گیری جبهه اروپایی برای پشتیبانی از دولت کی‌یف و انتقادات شدید قدرت های بزرگ جهانی خارج از بلوک غرب در خصوص رویکرد مسکو، شرایط سختی را برای کرملین به وجود آورده و به عاملی برای تضعیف جایگاه این کشور در نظام بین الملل تبدیل شده است. ناامیدی پوتین از کاهش حمایت غرب با سفر مقامات رسمی ایالات متحده و اروپا به کی‌یف تشدید شد. مهم ترین رویداد در این خصوص، سفر غیرمنتظره جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا به کی‌یف بود. بایدن در این سفر وعده کمک های بیشتر به کی‌یف و اعمال تحریم های جدید علیه روسیه را داد. حضور بایدن پس از گذشت یک سال از جنگ حاوی چنین پیامی بود که طولانی شدن جنگ به منزله کاهش حمایت ایالات متحده از دولت کی‌یف نخواهد بود. از سوی دیگر، عدم دعوت روسیه به کنفرانس امنیتی مونیخ و تاکید بر این موضوع که این کنفرانس صحنه ای برای جنایتکاران جنگی کرملین نیست، این نگرانی را برای پوتین به وجود آورد که جامعه امنیتی جهان در حال روی‌گردانی از مسکو است. از این رو دستاورد حداقلی خروج از استارت نو اقدامی تلافی‌جویانه و تهدیدی برای پیمان های امنیت جمعی و دستاورد بلند و راهبردی آن ایجاد نگرانی جمعی را برای مخالفین خود و حامیان دولت کی‌یف است.

جنگ وارد مرحله غیرقابل بازگشت شده 

اما آیا این اقدام پوتین غرب را به بازنگری در حمایت خود از اوکراین وادار خواهد کرد؟ اگر مفهوم بازنگری به منزله عدم حمایت یا کاهش پشتیبانی تلقی شود، به نظر پاسخ منفی است. تصور پیروزی پوتین در این جنگ برای کشورهای اروپایی و ایالات متحده غیرقابل پذیرش است. در مقابل پوتین نشان داده که از راه رفته باز نخواهد گشت. به عبارتی جنگ وارد مرحله غیرقابل بازگشت شده و عقب نشینی هر طرف به منزله شکست طرف مقابل تلقی خواهد شد. اما مکانیسم خروج از این وضعیت و دستیابی به بازی برد برد چیست؟ طبیعتاٌ نخستین گام ایجاد فضای گفت وگو و دیپلماسی است. میدان جنگ که متاثر از اهداف آغازین آن است، فضای را برای ظهور دیپلماسی فراهم نمی کند. بنابراین راه حل عملی طرح موضوعات و ایجاد میدانی جدید است. کرملین که خود را در انزوای بین المللی جست وجو می کند، مهم‌ترین و به عبارتی هوشمندانه ترین تصمیم را اتخاذ کرده است. رهبران کرملین می‌دانند که رقابت تسلیحاتی نگرانی جمعی را به وجود خواهد آورد و حتی مکانیسم تحریک کننده‌ای برای کشورهایی مانند کره شمالی است تا اقدامات جدی تری را در این عرصه پیگیری کنند. این شرایط از سه جهت برای مسکو خلق فرصت خواهد کرد. نخست اینکه  رهبران کرملین می توانند به صورت مستقیم بر سر مسائل امنیتی با غرب وارد مذاکره شوند. دوم اینکه می توانند مسائل جنگ اوکراین را در پوشش مباحث هسته ای پیش ببرند. نهایتا امیدوار خواهند بود که جامعه جهانی به دلیل دوری جستن از شرایط جنگ سرد نقش تعدیل کننده و میانجگرانه‌تری را در قبال تنش روسیه و غرب بازی کند. نشانه این روند را می توان در توئیت نماینده روسیه در سازمان ملل مشاهده کرد که در خصوص تعلیق عضویت روسیه در استارت نو گفته است «تعلیق به معنای خروج نیست». 

چنین اظهار نظری از سوی نماینده روسیه در سازمان ملل نشان از حساسیت این کشور در خصوص القای تصویری از بی مسئولیتی روسیه در قبال تسلیحات اتمی است. پوتین می داند که عدم مسئولیت در قبال تسلیحات اتمی می تواند به روگردانی متحدان راهبردی خود و آسیب‌های بیشتر به تصویر ملی این کشور در عرصه بین المللی منجر شود. اما به نظر می رسد تنها راه کرملین برای برون رفت از این وضعیت اتکا به چنین مسئله پراهمیتی است تا بتواند از ظرفیت قدرت‌های جهانی خارج از بلوک غرب مانند ژاپن، هند، استرالیا و چین برای ارائه راه حل استفاده کند. به عبارتی پس از گذشت یک سال و عدم دستیابی به اهداف مورد نظر، این واقعیت برای رهبران کرملین روشن شده است که تداوم شرایط فعلی در انطباق با منافع ملی این کشور نیست و باید با اتکا به مسائل تسلیحات اتمی میدان جدیدی را برای دیپلماسی و گفت وگو ایجاد کرد.