سفرهای هوایی و حق امنیت کودک

نویسندگان: مهشید جمالی، پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودک و محمد جمالی، کارشناس هوانوردی فرودگاه بین‌المللی امام خمینی

دیپلماسی ایرانی: به‌نظرتان مقررات بین‌المللی در زمینه حمایت از کودکان بدون همراه و تحقق حق امنیت آن‌ها در سفرهای هوایی، تا چه میزان موثرند؟

در ابتدا لازم است اشاره کنیم که در عصر ارتباطات فرامرزی و افزایش روزافزون جابه‌جایی‌های هوایی، کودکان نیز به‌عنوان بخشی از جمعیت مسافرین هوایی، در معرض انواع خطرات و آسیب‌های بالقوه قرار گرفته‌اند، به‌ویژه زمانی که بدون همراهی یک فرد بزرگسال سفر می‌کنند. 

طبق تعریف کنوانسیون حقوق کودک و مطابق با ماده ۱ آن، کودک به‌معنای هر فرد کم‌تر از سن ۱۸ سال است، مگر این‌که طبق قانون قابل اجرا، سن دیگری برای بلوغ درنظر گرفته شود. هم‌چنین در پروتکل سازمان‌ملل‌متحد در مورد قاچاق انسان، به‌ویژه زنان و کودکان، کودک به هر انسان زیرِ ۱۸ سال اطلاق می‌شود. و طبق تعریف انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (IATA)، «کودکان بدون همراه» (Unaccompanied Minors) اصطلاحی است که به مسافرینی با سنی پایین‌تر از سن قانونی و عمدتا کم‌تر از ۱۶ سال اطلاق می‌شود که بدون والدین یا سرپرست قانونی در پرواز حضور دارند یا تنها همراه وی، کودکی است که او نیز کم‌تر از ۱۶ سال سن دارد. 
از دلایلی که کودکان و نوجوانان به‌تنهایی سفر می‌کنند می‌توان به: تعطیلات و دیدار با خانواده، تحصیل، مهاجرت، فرار از خانه یا به‌عبارتی مسافرت پنهانی، کار، فرار از سرکوب، بلایای طبیعی، جنگ یا خشونت،  پیوستن دوباره به اعضای خانواده و ... اشاره کرد.

طبق دستورالعمل یاتا، کودکان و نوجوانان تنها در سفرهای هوایی به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

۱- کودکان بدون همراه (UM): که کودکان بین ۵ تا ۱۲ سال هستند که طبق مقررات یاتا، ‌باید با کمک و همراهی ایرلاین (شرکت هواپیمایی) سفر کنند؛ وضعیت این کودکان ثبت شده و برای خدمه پرواز شناخته‌شده هستند. 

۲- مسافران نوجوان (YP): کودکان بین ۱۲ تا ۱۸ سال هستند که تصور می‌شود توانایی سفر به‌تنهایی را دارند و وضعیت آنان ثبت نمی‌شود. 

۳-کودکان همراه با شخص ثالث (MTP): کودکانی که در طول سفر با فردی غیر از والدین یا قیم‌ قانونی همراه هستند و وضعیت ایشان نیز ثبت نمی‌شود.

لازم به ذکر است که هرچند یاتا، توصیه‌هایی برای حمایت از گروه UM یا همان دسته اول یعنی کودکان بدون همراه ۵ تا ۱۲ سال ارائه کرده، اما نوجوانان بین ۱۲ تا ۱۸ سال، عملا از بسیاری از حمایت‌های قانونی و فنی محروم‌اند و نکته حائز اهمیت آن است که این دسته از کودکان یا نوجوانان تنها در سفر، ممکن است با خطراتی ازجمله قاچاق انسان، سرقت یا فریب خوردن، آدم‌ربایی، سوءاستفاده، خطر جانی، محرومیت از غذا و آب، آسیب‌پذیری در برابر سوءاستفاده و بهره‌کشی و ... مواجه ‌شوند. این تهدیدات نه‌تنها سلامت جسمانی کودکان را به‌خطر می اندازد، بلکه سلامت روان آن‌ها را مورد حمله قرار می‌دهد. این پدیده دربردارنده چالش‌های جدی و در حوزه حقوق بشر، به‌ویژه حقوق کودک، در سطح جهانی است و ایجاب‌کننده بازخوانی تعهدات حقوقی کشورها و نهادهای مسئول در حوزه هوانوردی است. 

در ایران، امکان سفر هوایی برای کودکان ۵ تا ۱۲ سال طبق مقررات یاتا قابل‌اجراست که به‌اختصار به دو مورد از خطوط هوایی ایران، در این زمینه اشاره می‌کنیم. شرکت هواپیمایی هما (Iran Air) و هواپیمایی ماهان (Mahan Air)، خدمات پذیرش کودک بدون همراه در شبکه پروازی داخلی و بین‌المللی را فراهم آورده‌اند. این خدمات برای کودکان بین ۵ تا ۱۲ سال، در دسترس است. مسئولیت کودک بدون همراه در این خطوط هوایی، برعهده سرمهماندار یا به‌عبارتی مهماندار ارشد است. قبل ‌از صدور بلیط لازم است تا قیم کودک فرم اطلاعات مربوطه اعم‌از فرد تحویل‌دهنده کودک در فرودگاه مبدا و فرد تحویل‌گیرنده کودک در فرودگاه مقصد را تکمیل کند و روز سفر با مراجعه به کانتر پرواز در فرودگاه، برای کودک کارت UM  صادر و به گردن وی آویخته می‌شود. همراهی این دسته از کودکان از اهمیت بالایی برخوردار است به شکلی که کودکان بین ۵ تا ۹ سال با گرفتن دست در تمام مسیر فرودگاه همراهی می‌شوند و کودکان بین ۱۰ تا ۱۲ سال نیز در تمام مسیر فرودگاه مشایعت می‌شوند. 

اما در نهایت به‌دلیل عدم ثبت وضعیت کودکان بین ۱۲ تا ۱۸ سال، طبق مقررات انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (IATA)، می توان اظهار داشت که این تدابیر و مقررات با ضعف جدی در ساختار مواجه هستند و حق امنیت این دسته از کودکان را نقض می‌کند که این مسئله یکی‌از خلا‌ءهای مشهود در نظام مقررات یاتا، نبود رویه و الزام مشخص برای پذیرش این کودکان در فرآیند رزرو و انجام پرواز است، موضوعی که از منظر حقوقی و اجتماعی، قابل نقد و بررسی است. بنابراین لازم است تا رویکردهای حقوقی و سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی و ملی درجهت تقویت حق امنیت کودک در سفرهای هوایی بازنگری شوند. 

در نهایت لازم است تا کشورها از طریق تصویب قوانین مشخص، الزام شرکت‌های هواپیمایی به ثبت و مراقبت از کلیه مسافران زیر ۱۸ سال، آموزش کارکنان پرواز و همکاری میان‌نهادی، بستر حمایت موثر از این گروه آسیب‌پذیر را فراهم آورند. 

در آخر، تحقق حق امنیت کودک در سفرهای هوایی نه‌تنها یک الزام اخلاقی، بلکه تعهدی حقوقی براساس اسناد بین‌المللی حقوق بشر است که غفلت از آن می‌تواند به نقض جدی حقوق کودکان و مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها منجر شود. پیشنهاد می‌شود یاتا با همکاری نهادهای حقوق بشری و دولت‌های عضو، نسبت به تدوین دستورالعمل‌های مشخص، متوازن و حمایتی برای سفر نوجوانان بدون همراه اقدام کند، به‌گونه‌ای که هم امنیت پرواز تضمین شود و هم حق دسترسی این گروه سنی به حمل‌ونقل هوایی محفوظ بماند و حق امنیت این کودکان نقض نشود.