گامی در مسیر پیگیری فرمول چهار به‌علاوه یک در دریای خزر

منوچهر متکى وزير امور خارجه ایران در مراسم دریافت رونوشت استوار نامه نورباخ رستموف سفير جديد قزاقستان در تهران با اشاره به رايزنى‌هاى خود با کشورهاى ساحلى درياى خزر ظرف روزهای اخير،‌ از اخبار منتشره در خصوص برگزارى اجلاس چهار کشور حاشيه درياى خزر در اکتائو قزاقستان ابراز ناخرسندى و گفت:" برگزارى اين اجلاس برخلاف توافقات پنج کشور حاشيه درياى خزر است که کليه مسائل درياى خزر بايد با حضور تمامى کشورهاى ساحلى درياى خزر مطرح و تصميم‌گيرى شود. همچنين جمهورى اسلامى ايران برگزارى اجلاس چهار کشور را عليه منافع خود تلقى مى‌کند".

گفتاری از دکتر الهه کولایی، استاد دانشگاه و کارشناس و تحلیل‌گر مسائل آسیای مرکزی، خزر و روسیه:

موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و سهم ایران در منافع و منابع این دریاچه یکی از مباحث مهمی است که طی سال‌های بعد از فروپاشی شوروی روابط کشور ما را با کشورهای ساحلی دریای خزر تحت تاثیر قرار داده است.

این دریاچه که محیط زیست انحصاری و استثنایی آن با تهدیدات جدی و قابل توجهی مواجه است، نیازمند همکاری سازنده و نزدیک کشورهای ساحلی است که پیش از این در نخستین سال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت پیشنهاد تشکیل سازمان کشورهای ساحلی دریای خزر را مطرح کرد تا این کشورها به ضرورت نگهداری و محافظت از منابع بی نظیر این دریاچه همت گمارند، اما در پرتو سیاسی شدن شدید مسائل این دریاچه کمتر به این پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران توجه شد.

پس از آن نیز متاسفانه به دلیل فقدان رویکرد مناسب در سیاست خارجی کشور، فرصت‌های بی‌نظیری در تعامل‌های منطقه‌ای و ایفای نقش تاثیرگذار ایران در روند بهره‌بردای از این دریاچه مورد غفلت قرار گرفت، در واقع با این که جمهوری اسلامی ایران بر اساس موضع پذیرفته شده مبتنی بر حقوق بین الملل ضرورت پایبندی کشورهای ساحلی به مقررات و توافق‌های دوران اتحاد شوروی را مورد تاکید قرار می‌داد و ضرورت پایبندی کشورهای ساحلی به توافق‌های این دوره را نیز همواره مورد تاکید قرار داده است، کشورهای ساحلی از جمله روسیه و قزاقستان، روسیه و آذربایجان، تلاش کردند تا توافق‌هایی را در خصوص بهره برداری دوجانبه و سه جانبه از منابع زیر بستر این دریاچه شکل دهند.

در واقع موضوع منابع نفت و گاز این دریاچه ظرفیت‌های عظیم و بی نظیر محیط زیست آن را تحت الشعاع قرار داده و موجب شده محیط زیست دریاچه امروز با مشکلات جدی مواجه شود که بدون تردید جز در پرتو تعامل سازنده کلیه کشورهای ساحلی از جمله ایران قابل حل و فصل نخواهد بود.

با وجود این شاهدیم که به دلیل فقدان رویکردهای واقع گرایانه در سیاست خارجی ایران، موضوع این دریاچه و منابع آن به اهرمی برای چانه‌زنی‌های کشورهای ساحلی به ویژه روسیه تبدیل شده تا آنجا که بر خلاف اعتماد روز افزون به جهت‌گیری‌های سیاست خارجی مسکو در قبال ایران، هرچند شاهد عدم پایبندی روسیه به تعهدات پیشین به خصوص تعهدات پس از فروپاشی در مورد رژیم حقوقی این دریاچه و حمایت از مواضع ایران بوده‌ایم، در سال‌های اخیر این سوء استفاده‌ها ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده است.

موضوع عدم حضور ایران در نشست آتی کشورهای ساحلی در مورد رژیم حقوقی خزر در قزاقستان به خوبی نشان می‌دهد که این کشورها مایل هستند فرمول چهار به علاوه یک را در این دریاچه اجرا کنند و ایران را با توجه به شرایط بین المللی و مسائل دیپلماسی‌اش به ویژه در ارتباط با پرونده هسته‌ای در انزوا قرار داده و مسائل میان خود را بر اساس چهار جمهوری بازمانده از اتحاد جماهیر شوروی در برابر ایران حل و فصل نمایند.

اقدامی که در دعوت نکردن از جمهوری اسلامی ایران در نشست آکتاوا در قزاقستان صورت گرفته نشانه بارزی از سیاست این کشورها برای حذف و انزوای ایران در مسائل این بزرگترین دریاچه جهان است، نمی‌توان نقش و جایگاه برجسته ایران را در پیوند دادن کشورهای ساحلی این دریاچه به آب‌های آزاد نادیده گرفت و بر توانایی قابل توجه ایران برای حل و فصل مسائل این دریاچه چشم بست.

عدم دعوت از ایران برای نشست بررسی رژیم حقوقی خزر در شهر آکتاوا به معنی آشکار شدن امکان بهره برداری کشورهای دیگر از رویکردهای حاکم بر سیاست داخلی و خارجی ایران را فراهم می‌کند، در پرتو تحولات جاری در داخل کشور و آثار این تحولات در عرصه مناسبات خارجی، کشورهای ساحلی خزر اینک مجال آن را یافته‌اند تا نقش بایسته و شایسته ایران و ظرفیت‌های قابل توجه آن را در این منطقه نادیده انگارند و تلاش کنند با به حاشیه راندن تهران ملاحظات و دیدگاه های خود را در این دریاچه محقق سازند.

لازم به یادآوری است، با اینکه روسیه و قزاقستان و آذربایجان برای تقسیم منابع زیر بستر و تعیین مرزهای دریایی خود توافق هایی را بدست آوردند اما به زودی پیرامون پیامدهای حاکمیتی آن دچار اختلاف جدی شدند. همین موضوع بین آذربایجان و ترکمنستان در هفته‌های اخیر سرنوشت خط لوله ناباکو را با ابهام و تردید جدی مواجه کرده است.

هرچند قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تلاش کردند با پمپاژ کمک‌های مالی و حمایت‌های سیاسی انزوای ایران را محقق و این کشور را از ایفای نقش موثر در منطقه بازدارند اما بدون تردید هیچ فرمولی در غیاب ایران برای بهره برداری مناسب وعقلانی از منافع و منابع این دریاچه کارساز نخواهد بود و این نوع رفتارها می‌تواند برای تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بیانی از هشدارها و ابراز نگرانی‌هایی باشد که در سال‌های اخیر همواره مطرح شده است.