ترکیه عثمانى رقيبى براى ايران اسلامى

دیپلماسی ایرانی: اسلام‌گرایان ترکیه نظراتی متفاوت با دیگران نسبت به دنیای اسلام دارند. حداقل به رغم وحدت آرای عموم مسلمانان در احکام اسلامی، مفاهیمی که آنها از دین اسلام استنباط می‌کنند با دیگر مذاهب اسلامی متفاوت است.

ترکیه اخیرا رفراندوم مهمی را سپری کرد که به اعتقاد منتقدان حزب حاکم ترکیه زمینه‌ای برای گذار ترکیه از سکولاریسم به اسلام‌گرایی است.

در این جا من قصد ندارم درباره مفاهیم سکولاریسم و اسلام‌گرایی بحث کنم یا این که به ذکر دلایل منتقدان رجب طیب اردوغان مبنی بر تلاشش برای اسلامی کردن ترکیه به جای سکولاریزه کردن آن بپردازم بلکه می‌خواهم درباره حکومتی صحبت کنم که به رغم اسلام‌گرایی‌اش روایتی جدید از حکومت اسلامی ارائه می‌دهد که تا کنون هم موفق عمل کرده است.

در حال حاضر در جهان تنها دو کشور عمده وجود دارند که داعیه برخورداری از حکومت اسلامی دارند و تلاش می‌کنند که خود را به الگویی برای جهان اسلام تبدیل کنند؛ ایران و ترکیه. این دو کشور به رغم برداشت‌های متفاوتشان از مکتب اسلامی تنها کشورهای دنیا هستند که حکومت خود را نه سکولار، نه طایفه‌ای، نه لیبرالیسم، نه کمونیسم یا سوسیالیسم بلکه اسلامی معرفی می‌کنند.

ترکیه هم مانند ایران تلاش می‌کند نقشی جدید در تحولات خاورمیانه ایفا کند. به اعتقاد بسیاری وضعیت فعلی ایران و ترکیه از لحاظ تاثیرگذاری در جهان اسلام بسیار شبیه هم است. اما در عین حال عده‌ای نیز ابراز عقیده می‌کنند که نقش ترکیه در بسیاری مواقع در رقابت با نقش ایران در منطقه و دنیای اسلام است.

البته در اینجا نکته‌ای را نباید فراموش کرد، سابقه اسلامی شدن ایران نزدیک به 32 سال است و سابقه اسلامی شدن ترکیه محدود به 6 تا 8 سال. از این رو تجربه ایران اسلامی بسیار بیشتر از تجربه ترکیه تازه اسلامی است.

با این حال و با توجه به اقبال کشورهای عربی به ترکیه بسیاری از تحلیلگران ترکیه را حداقل رقیب تازه‌ای برای ایران در خاورمیانه می‌دانند.

ایران به واسطه برخورداری از حکومت شیعی‌اش همواره مایه نگرانی دولتمردان عموما دیکتاتور و سنی خاورمیانه واقع شده است. از این رو روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه به عنوان یک حزب اسلام‌گرای سنی مورد استقبال کشورهای عربی قرار گرفته است. به گونه‌ای که وقتی ترکیه در مسائل مختلف خاورمیانه نقش‌آفرینی می‌کند، اعراب چندان حساسیت به خرج نمی‌دهند و حتی از نقش مثبت و موثر ترکیه در تحولات خاورمیانه سخن می‌گویند. اما هر گاه ایران وارد مسائل خاورمیانه شده همواره مورد اتهام کشورهای عربی قرار گرفته و با این برخورد خشن مواجه شده که مسائل عربی عربی است، چرا ایران دخالت می‌کند. نمونه آن را در مسائل فلسطین و عراق به خوبی می‌بینیم. اما چنین رویکردی نه تنها نسبت به ترکیه وجود ندارد بلکه مردم کشورهای عربی به دلیل مواضع ضد اسرائیلی رجب طیب اردوغان در تحولات اخیر و همچنین دفاع از حقوق فلسطینان و مردم غزه به او لقب "فارس" یا "اسب سوار سالار" داده‌اند.

حقیقت این است که حزب عدالت و توسعه از تطبیق احکام شریعی به شیوه ترکی در مسائل دیپلماتیک و بین‌المللی ابایی ندارد. به خصوص که با تعصب اروپایی در رد به عضویت در آمدنش در اتحادیه اروپا مواجه شده و از این رو ترجیج می‌دهد تعریف تازه‌ای برای اثبات وجودی خود به وجود آورد. بی‌شک تعریف اسلامی که می‌تواند آن را به گذشته نه چندان دورش با امپراطوری عثمانی گره بزند، یکی از بهترین این گزینه‌ها است. اکنون ترکیه به ناامیدی شبه کاملی از موافقت کشورهای مهم اروپایی نظیر آلمان، فرانسه، یونان و هلند برای به عضویت در آمدنش در اتحادیه اروپا رسیده است. این موضوع ترکیه را برای بازگشت به گذشته تاریخی‌اش بیشتر تحریک می‌کند. دورانی که نقشی اساسی و محوری در تحولات کشورهای عرب خاورمیانه داشت و در قالب امپراطوری عثمانی برای بسیاری از آنها تصمیم‌گیری می‌کرد.

با همین هدف رجب طیب اردوغان دو جبهه را برای رسیدن به ترکیه آرمانی اسلامی‌اش گشوده است. یک جبهه، جبهه داخلی است که شامل سکولارها و مخالفان اسلامیزه شدن ترکیه می‌شود که اردوغان با آسودگی خیالی واضح و قاطعیتی بی‌مانند به جنگ آنها رفته و بساط آنها را از ارتش و سازمان امنیت جمع کرده و برای تصفیه آنها در قوه قضاییه نیز نقشه کشیده است.

جبهه دوم، نفوذ در کشورهای عربی و آغاز نقشی جدید برای ترکیه در دیپلماسی منطقه‌ای است. شانس زمانی به اردوغان روی آورده که اعراب نیز از ظهور ترکیه جدید اسلامی استقبال کرده‌اند. آنها برای خلاصی از نمونه ایرانی برای نفوذ در کشورشان دست به دامن نمونه ترکی شده‌اند تا شاید بتوانند از نفوذ بی‌شائبه و در حال افزایش ایران در جامعه خود جلوگیری کنند. حال رجب طیب اردوغان خوش تیپ به رقابت با محمود احمدی‌نژاد منادی کمک به مستضعفین برآمده که البته هر دوی آنها از محبوبیت ویژه‌ای در میان مردم عرب برخوردارند.

اسلام‌گرایان ترکیه قصد تندروی هم ندارند. رابطه خود را با اسرائیل همچنان حفظ کرده‌اند و خود را به آلترناتیوی میان اسرائیل و اعراب که رابطه‌ای با اسرائیل ندارند تبدیل کرده‌اند. این مسئله نیز به نقطه قوتی برای ترکیه تبدیل شده است. چرا که کشورهای عربی سال‌ها است که به دنبال کشوری هم‌کیش خود برای ایجاد پلی میان خود با اسرائیل هستند. ترکیه می‌تواند بهترین گزینه برای این کار باشد. آنها از تحقیر اروپایی‌ها و وفاداری به قید و شرط امریکا به اسرائیل خسته شده‌اند و ترکیه را گزینه مناسبی برای خود می‌بینند.

سیاست‌های ترکیه به هیچ وجه جای ملامت و سرزنش ندارد. با پیروزی‌هایی که اردوغان جبهه به جبهه به دست آورده می‌توان گفت هنوز روزهای موفقیت بزرگ ترکیه مانده است. ترک‌ها از هم‌اکنون خود را آماده جشن گرفتن آن روز کرده‌اند.