اصلاح شورای امنیت اجتناب ناپذیر است

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح شده توسط رئیس جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، مباحث مربوط به اصلاح ساختار شورای امنیت به عنوان رکن حافظ صلح و امنیت سازمان ملل بود. دکتر یوسف مولایی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران سابقه مباحث مربوط به اصلاح در ساختار سازمان ملل را برای خوانندگان دیپلماسی ایرانی شرح داده است.

گفتاری از یوسف مولایی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران برای دیپلماسی ایرانی

بحث اصلاح ساختار سازمان ملل متحده، به ویژه مباحث مربوط به حق وتو و شورای امنیت از زمانی که کنفرانس‌های مربوط به تاسیس سازمان ملل متحد در حال برگزاری بود، یعنی از سال‌های 44 – 1942 که پیش‌نویس‌های منشور در حال تهیه بود، مطرح بود. بسیاری از کشورهای در بحث حق وتو اظهارنظر کردند. کشورهای کوچک آن زمان چندان موافق این شکل شورای امنیت و حق وتو برای اعضای دائم نبودند. اما تجربه جامعه ملل و ناکامی این نهاد بین المللی در حفظ صلح و امنیت جهان باعث شد که موسسان سازمان ملل به دنبال راه حلی برای این خلاء قدرت باشند.

همان‌گونه که می‌دانید در شورای امنیت جامعه ملل همه اعضا از حق رای برابر برخوردار بودند و حق وتو در شورای امنیت جامعه ملل وجود نداشت. یکی از دلایل شکست جامعه ملل، فقدان یک قدرت برتر برای نظم دادن و جلوگیری از آشوب در نظام بود. با توجه به این ضعف جامعه ملل، موسسان سازمان ملل چنین قدرتی را در قالب حق وتو تعریف کردند. یعنی کشورهایی که می توانند ضمانت اجرا برای تصمیمات سازمان ملل ایجاد کنند، از حق وتو برخوردار باشند.

این مباحث بسیار طولانی بوده و بعد از گذشت ده سال از عمر سازمان ملل همواره پیشنهادات درباره ورود نیروهای جدید به ساختار شورای امنیت مطرح بوده است. اما مباحث رسمی درباره این اصلاح ساختار از سال 2000 و بعد از اعلامیه هزاره وارد مرحله جدیدی شد. در سال 2000 آقای کوفی عنان، جمعی از کارشناسان را مامور بررسی اصلاحات لازم در سازمان ملل و به خصوص تعدیل ساختار شورای امنیت می‌کند. نتیجه کار این هیئت تحقیقی در قالب دو طرح الف و ب به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه شد که در هر دو پیشنهاد اعضای شورای امنیت تا 24 عضو افزایش پیدا می‌کرد. در یکی از این طرح‌ها بعضی از اعضا بدون داشتن حق وتو می‌توانستند برای مدت نامحدود عضویت دائم شورای امنیت را داشته باشند مثل ژاپن، هند، برزیل. از دیگر تغییرات پیشنهادی این هیئت تحقیق، جابه‌جایی‌های منطقه‌ای حق وتو بود.

بنابراین مباحث مربوط به اصلاح ساختار شورای امنیت از سال 2000 تا 2005 به طور جدی در دستور کار مجمع عمومی بوده است اما تا کنون موفق نشده که رای لازم را به دست آورد. چرا که وقوع هر اصلاحی در ساختار سازمان ملل باید در ابتدا بتواند نظر موافق پنج عضو دائم شورای امنیت را کسب کند. ولی نهایتا این بحث به نتیجه نرسیده و بسته نشده است و پیش‌بینی می‌شود که نهایتا اعضای شورای امنیت افزایش پیدا کنند. اما به صورت عضویت دائم بدون حق وتو، عضویت دوره‌ای یا دیگر اشکال عضویت.

لذا سابقه بحثی که آقای احمدی نژاد در رابطه با اصلاح ساختار شورای امنیت و لغو حق وتو مطرح می‌کنند در اقدامات خود سازمان ملل وجود دارد و با توجه به حق دولت‌ها برای ابراز نظرات خود در مجمع عمومی، ایران هم این حق را دارد که نظرات و پیشنهادات خود را درباره اصلاح ساختار در سخنرانی مجمع عمومی بیان کند. مضاف بر این که قبلا در این زمینه از دولت‌ها نظرخواهی شده است. دولت ایران هم به طور رسمی در زمان آقای خاتمی نظرات خود را درباره پیشنهاد الف و ب آقای عنان درباره اصلاح ساختار سازمان ملل اعلام کرده است.

بنابراین، مباحث مربوط به اصلاح ساختار سازمان ملل، مباحث دیرینه و ریشه داری است و همچنان یکی از چالش‌های درون سازمان ملل متحد است و نهایتا ایجاد تغییرات در بدنه شورای امنیت دیر یا زود انجام خواهد شد.

اما بحث حذف حق وتو برای اعضای دائم شورای امنیت و بازگشت به ساز و کار‌های دوران جامعه ملل هرگز به عنوان طرحی کارشناسی شده در سازمان ملل مطرح نشده و صرفا در حد سخنرانی‌های دولت‌ها در مجمع عمومی بیان شده است چرا که امکان توفیق چنین طرحی هم وجود ندارد.