دانشگاه نسل پنجم و توسعه آینده کشور

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه: 

در مقاله ای (۱) که در سال 1394 در مورد روند تکاملی دانشگاه ها تدوین شد نقش و مسئولیت موسسات آموزشی در جامعه بشری و اینکه در روند تکاملی خود و در قالب دانشگاه های نسل دوم، به تدریج پژوهش و تحقیق نیز جزو اجزای لاینفک وظایف دانشگاه ها شدند توضیح داده شد. شکل گیری نسل جدیدی از دانشگاه ها که جدا از کار آموزشی خود به فعالیت های تحقیقاتی و پژوهشی در عرصه های مختلف دانشی نیز روی آوردند و بتدریج مسئولیت های اجتماعی بیشتری را برعهده می گرفتند تشریح گردید. اشاره شد که دانشگاه های نسل سوم به عنوان دانشگاه های کارآفرین وظیفه یافتند تا به عنوان بستر تحول و با ایجاد کسب وکارهای جدید ، در توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه خود نیز موثر باشند. در نهایت نیز موضوع رسالت دانشگاه های نسل چهارم به عنوان دانشگاه های آینده نگار مورد تاکید قرار گرفت یعنی دانشگاه هایی که در شکل دهی آینده جامعه شان نقش اصلی ایفا می کنند. 

بدیهی است که چرخه هم افزای علم و تکنولوژی و سرعت روزافزون ظهور پارادایم های جدید، آثار متعددی در جوامع بر جا گذاشته و می گذارد و یکی از مهمترین آثار آن کوتاه کردن  زمان بقای نسل هاست. همانطور که مدت عمر نسل های رایانه و تلفن های همراه  کوتاه شده، زمان بقای یک پارادایم در حاکمیت فکری و متناسب با آن سیاست های اداره سازمان ها نیز کاهش یافته است. در صنعت هنوز کشورها خود را با انقلاب چهارم صنعتی وفق نداده اند که انقلاب صنعتی پنجم ظاهر شده است. در دیگر ابعاد جامعه بشری از جمله در اقتصاد و فرهنگ نیز سرعت گرفتن این تغییرات محیطی و پارادایمی را شاهدیم. بدیهی است که این امر در شکل گیری نسل های جدیدی از دانشگاه ها نیز قابل مشاهده است ، یعنی در حالیکه دانشگاه های نسل سوم در زمانی کوتاه جای خود را به دانشگاه های نسل چهارم داده بودند، الان در بازه زمانی بسیار کوتاه ، ظهور دانشگاه های نسل پنجم مطرح شده است. 

در حالی که رصد تحولات فناوری ها و کسب وکارهای منشا گرفته از فناوری های جدید، کمک به انتقال فناوری های نوین و بومی سازی کاربردهای علوم جدید از طریق ایجاد کسب و کارهای نوین، از جمله وظایف  دانشگاه‌های نسل چهارم بوده، دانشگاه های نسل پنجم عرصه های جدیدی را بر زمینه های فعالیت و وظایف دانشگاه ها اضافه کرده اند.

این مقاله با اشاره به عرصه های جدید فعالیت ها و وظایف سنگین دانشگاه ها در قبال جامعه آنها و توصیف نقش های مورد انتظار از دانشگاه های نسل پنجم، به نقشه راه فعالیت ها برای دستیابی آینده مطلوب دانشگاه های کشورمان و رسالت آنها در ایجاد تحولی اساسی در سازوکارها و مسئولیت های مدیران نسبت به دانشجویان ، اساتید و نهایتا جامعه مخاطبشان پرداخته است. 

دانشگاه های نسل پنجم موتور تحول اجتماعی 

در مقاله (۲) به ضرورت داشتن نگاهی اکوسیستمی برای شکل دهی تحول در جامعه اشاره شد. اینکه در این رویکرد باید به صورت علمی و عملیاتی، اجرای زنده یک جورچین کلان، به گونه ای کنار هم چیده شوند که بتوانند در قبال تغییرات و تحولات سریع محیطی، واکنشی درخور و متناسب با سرعت تحولات را نشان دهند. در این عرصه ، نقش و رسالت دانشگاه های نسل چهارم به  عنوان دانشگاه های آینده نگار در طراحی و اجرای تحول در جامعه غیرقابل انکار است.  دانشگاه های نسل چهارم در این رویکرد  به عنوان قطب نمای مسیر حرکت آینده جامعه در عرصه های مختلف اعم از علمی و فناوری، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، ایفای نقش می کنند. در حقیقت محوریت حرکت و تعیین مسیرحرکت جامعه، اقتصاد و صنعت کشور در دانشگاه های نسل چهارم تعریف می شود. محوریت رسالت و ماموریت دانشگاه ها در این مدل، حول ایجاد پیوند بین دولت و سازمان ها و موسسات و نهادهای حاکمیتی و عمومی با بخش خصوصی، کمک به تعیین نحوه تعامل با فناوری های نوین، پارادایم های در شرف تکوین و عرصه های  سرمایه گذاری مالی، انسانی و فناورانه در کشور بوده است. 

در عین حال نظر به اینکه چرخه علم و فناوری سرعتی شتابان گرفته و نوآوری های پی درپی، الزامات زیادی را برای آمادگی برای واکنش در قبال تغییرات محیطی به حاکمیت ها تحمیل می‌کرد، دانشگاه های نسل پنجم با ماموریتی فراتر و گسترده‌تر تعریف شده و به منصه ظهور رسیدند. در پارادایم جدید دانشگاه ها در قالب دانشگاه های نسل پنجمی ، ضمن کارکرد قبلی شان به عنوان موتور حرکت تحولی به سوی آینده (که وظیفه دانشگاه های نسل چهارم بود)، به کارگیری خلاقیت و نوآوری را در دستیابی به تحول و شکل دهی آینده مطمح نظر قرار می دهند. کمک به تکمیل شبکه های ارزش آفرینی و تشکیل شراکت های متعدد و متنوع در زمینه های صنعتی و اقتصادی از یکسو و پیوند شبکه های داخلی با شبکه های اقتصادی و صنعتی بین المللی از سویی دیگر، از جمله وظایف این دانشگاه ها عنوان شده است. آنها به منزله بستر و پیشران اکوسیستمی هستند که موتور حرکت و توسعه اقتصادی و اجتماعی تلقی می شود. ارتقای اثربخشی فعالیت های نهادها و سازمان ها با رویکردی بین رشته ای و خلق فرهنگ یادگیری مستمر و مهارت محور از جمله اهداف و عرصه های تمرکز این دانشگاه ها تلقی می شوند. 

در ادبیات، این دانشگاه ها در کنار کارآفرینی، خلاقیت و خلق توسعه در عرصه های اجتماعی – اقتصادی، اثربخشی فعالیت های نظام حکمرانی را در جامعه خود دنبال می کنند. مدیریت انتقال فناوری، تشکیل و پیوند بین نظام نوآوری ملی با نظام های نوآوری منطقه ای و جهانی و ایجاد بستر تبدیل ایده های نو به کسب و کارهای جدید از جمله وظایف و اهداف این دانشگاه ها توصیف شده اند. از مهمترین رسالت های این دانشگاه ها، گفتمان سازی های بین فرهنگی و کمک به معرفی فرهنگ خودی و به نوعی کمک به دیپلماسی عمومی است. 

نظر به اینکه در پارادایم جدید، سرعت خلق مفاهیم، کسب و کار و پارادایم های جدید تغییر کرده و مهارت های جدید به صورت روزافزون خلق می شوند، مدل ارائه مدارک دانشگاهی در قالب این دانشگاه ها با مدل های سنتی متفاوت است. یادگیری مادام العمر، طراحی و اجرای مسیرهای آموزش منعطف و تبدیل مدل های سنتی آموزشی به مدل هایی که پاسخگوی نیازهای جامعه باشند از جمله ماموریت های این دانشگاه ها هستند. 

حرکت به سوی دانشگاه های نسل پنجم 

در حالی‌که هنوز بسیاری از دانشگاه های ما در فاز دانشگاه های نسل دومی هستند یعنی عرصه تحقیق را وارد آموزش کرده اند و برخی از آنها  در تلاشند که بتدریج وارد دانشگاه های نسل سومی و دانشگاه های کارآفرین بشوند ، کشور نیازمند دانشگاه های نسل پنجمی است. دانشگاه هایی که نقشی مهمتر در شکل دهی آینده جامعه و پیوند بین نوآوری ها با نیازهای کشور ایفا کنند. دانشگاه هایی که با مدل های سنتی مدرک گرایی فاصله گرفته و یادگیری مادام العمر و مهارت محور را در کنار ایجاد بستر تحول فرهنگی – اجتماعی – اقتصادی رقم زنند. تحول فرهنگی – اجتماعی را در پرتو ارتباطات بین نخبگانی - بین الدولی و بین المللی و مدیریت انتقال دانش از خارج به داخل و از داخل به خارج را برعهده بگیرند. این دانشگاه ها می توانند بهترین محمل و ابزار دیپلماسی عمومی و دیپلماسی مسیر دو با دانشگاهیان و مراکز علمی پژوهشی جهان باشند. شکل دهنده شبکه های دانشی و کسب و کاری از یکسو و تکمیل کننده علمی و فناورانه این شبکه ها از سویی دیگرباشند از طریق ایجاد پلتفرم های پیوند ظرفیت های داخل با نیازهای خارج و ظرفیت های خارجی با نیازهای داخلی، خاصه در زمینه های استارت آپی، هایتک و دانش بنیان. 

در حالی‌که اکو سیستم استارت آپی و هایتک کشور به شدت توانمند است و می تواند در عرصه های مختلف علمی و فناوری در پهنه جهانی عرض اندام کند، کشور از کمبود متولی کارآمد و علمی غیردولتی در این عرصه رنج می برد. ناکارآمدی های زمامداری بر توان استفاده از ظرفیت های موجود تاثیر بسزایی داشته است. ظرفیتی که می تواند، معادل درآمدهای نفتی کشور برای ایران و ملت ایران درآمد زایی مبتنی بر دانش داشته باشد، یعنی درآمدهایی که به منبع لایزال و پایان ناپذیرهوش و توانمندی ایرانی  وصل خواهد بود. 

طی چند دهه اخیر دانشگاه های مهم جهان مثل ام آی تی، استانفورد، هاروارد، اکسفورد و ... جملگی به راه‌اندازی نهادها و موسسات مدیریت کسب و کار روی آورده اند که درآمدهایی نظیر درآمد بزرگترین کشورهای نفت خیز جهان را نصیب آنها کرده است. برخی از این موسسات از نظر درآمدی به تنهایی در جایگاه  ده کشور اول جهان هستند. مسئله اینجاست که بسیاری از این ظرفیت ها از نیروها و استعدادهای ایرانی برای کسب درآمد استفاده کرده و می کنند. از نوآوری ها و خلاقیت های ایرانی برای خلق ثروت بهره می برند. استعدادهایی که به علت فقدان سازوکار مناسب در کشور، به آن سوی آبها سفر کرده و متهم به غربزدگی یا غرب باوری می شوند. در حالیکه چنین منابع عظیم ثروت آفرینی در اکو سیستم دانشگاهی کشور وجود دارد و این ظرفیت را دارد که بیش از درآمد نفتی و ترانزیت ثروت نصیب ما کند ، اغلب دانشگاه های ما بدنبال افزایش بودجه سالیانه خود از نظام تقسیم بودجه جاری هستند. ماحصل مدل سنتی اداره و چرخه شوم تعریف مراکز هزینه به جای مراکز درآمد که گریبانگیر تمامی نهادها و سازمان های کشور است.

سخن آخر:

جریانات اخیر و حملات دد منشانه اسرائیل و آمریکا به کشورمان ، که عمدتا از بین بردن زیرساخت های فناوری های پیشرفته و دانشمندان عرصه های علمی و فناوری را هدف قرار داد ، در کنار دیگر تحولات و تاملات غیرقابل ذکر ناشی از آنها ، ضرورت بیش از پیش تکیه بر نوآوری ها و خلاقیت ها و ظرفیت های داخلی را برای پیشبرد اهداف عالیه جمهوری اسلامی مورد تاکید قرار می دهد. ایجاد سازوکارهای مناسب در دانشگاه ها برای حمایت عملی از استعدادها و اختراعات و نوآوری های آنها و پیوند آنها به نیازهای اقتصادی، صنعتی، اجتماعی، فرهنگی کشور، آشنایی دانشگاه ها با کسب و کارهای بین المللی، خلق پلتفرم های پیوند کسب و کارهای نوآورانه داخل با خارج از کشور و بهره‌گیری از فناوری و توانایی های بومی برای مقابله با تحریم ها از یک‌سو و ناکارآمدی های احتمالی از سویی دیگر، می تواند در دستور کار دانشگاه های پیشروی کشور قرار گیرد.

 ۱- https://noktehpardazi.blogfa.com/tag/%d8%af%d8%a7%d9%86%d8%b4%da%af%d8%a7%d9%87-%d9%86%d8%b3%d9%84-%da%86%d9%87%d8%a7%d8%b1%d9%85

۲- http://irdiplomacy.ir/fa/news/2032986