تل آویو تا باکو مستقیم

نویسنده: رامین فرهودی، کارشناس ارشد علوم سیاسی  و مدیر اندیشکده ترند

دیپلماسی ایرانی: فشارهای سیاسی جمهوری آذربایجان بر ارمنستان بعد از جنگ دوم قره باغ برای ایجاد گذرگاهی با نام «زنگزور» آن چنان شدت گرفته که دولت های مختلف را به واکنش در برابر ایجاد و شیوه مدیریت آن واداشته است، واکنش هایی که هر یک نشان از نگرانی هایی عمیق درباره آینده ژئوپلتیک قفقاز جنوبی دارد. البته نویدهایی برای شراکت در سود حاصل از این فرصت را نیز در بر می گیرد. 

ایده دالان زنگزور

پس از امضای معاهده آتش‌بس میان جمهوری های آذربایجان و ارمنستان با مشارکت روسیه در سال ۲۰۲۰، رئیس جمهور الهام علی اف خواسته جدیدی را که ناشی از فرصت های به دست آمده در جنگ ۴۴ روزه (جنگ دوم قره باغ) بود بر طرف ارمنی تحمیل کرد. این خواسته شامل گذرگاهی به طول ۳۲ کیلومتر می شد که در امتداد نوار مرزی ایران و ارمنستان در جغرافیای استان سیونیک ایجاد و بخش اصلی جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان ملحق می کرد.

خواست وی در ایجاد این کریدور عدم نظارت طرف ارمنی بر بار و مسافران آذری بود. علی اف همچنین بر این موضوع تاکید داشته و دارد که در صورت قبول نشدن خواسته او، جمهوری آذربایجان از هر راهی که درست تشخیص بدهد نسبت به ایجاد این گذرگاه که در ادبیات رسانه ای از آن با عنوان «کریدور زنگزور» یاد می شود، استفاده خواهد کرد.

رئیس جمهوری آذربایجان خود را ایده پرداز این گذرگاه که نقش بزرگی در تغییرات جغرافیای سیاسی و اقتصادی منطقه خواهد داشت معرفی می کند اما حقیقت این است که این طرح از اتاق فکر تفکری صهیونی – آمریکایی تغذیه می شود که پیش‌تر نجم الدین اربکان، رهبر اسلامگرای ترکیه، در دهه نود میلادی پرده از ابعاد آن برداشته بود.

بر اساس اطلاعاتی که مرحوم اربکان در آن زمان در مجلس ملی ترکیه بیان داشته است این طرح از شمال عراق و جنوب ترکیه عبور و وارد خاک ارمنستان و آذربایجان می شود تا تنفس اقتصادی بلند مدتی را برای رژیم صهیونیستی ایجاد کند؛ امروز این طرح را «کریدور داوود» می نامند. این کریدور با گذر از بخش غربی و شمال غربی سوریه وارد کردستان عراق شده و در وسعتی به گستره بخش هایی از جنوب شرق ترکیه و شمال غرب ایران به قفقاز جنوبی می پیوندد.

تحولات اخیر در غرب آسیا حاکی از آن است که این کریدور در حال شکل گیری است و تلاش رژیم صهیونیستی در داخل سوریه و اصرار و حمایت ترکیه به عنوان عضوی از ناتو، از جمهوری آذربایجان برای فشار بر ارمنستان جهت گشایش این مسیر همگی در راستای همین طرح صهیونی – آمریکایی است. اما چالش های جدید شکل گرفته است. چالش هایی از جنس تجزیه طلبی و کسب منافع با تکیه بر عنصر قدرت.

کشورهای متأثر از گذرگاه زنگزور و پیشران ها

جمهوری آذربایجان

این کشور تلاش دارد تا با ایجاد این گذرگاه بخش غربی خود را با جغرافیای جمهوری نخجوان مرتبط کند و با اتصال به جمهوری ترکیه ضمن کوتاه کردن مسیر حمل و نقل جهانی کالا از شرق به غرب، پروژه های صادرات انرژی خود را برای اتصال به بازار اروپا گسترش دهد.

الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان در مصاحبه اخیر خود اعلام داشته است: «ما کریدور زنگزور را اجرایی خواهیم کرد، چه ارمنستان بخواهد یا نخواهد... تا بهار سال آینده کریدور زنگزور اجرا خواهد شد هر کسی می خواهد مخالف باشد؛ اهمیتی ندارد.»

ترکیه

این کشور در فرصت به دست آمده برای ایفای نقش محوری در قفقاز جنوبی که از زمان عثمانی مورد طمع حکام آن قرار داشت و تقابل های نظامی گسترده ای با ایران و روسیه را شامل می شود اکنون در فرصت پیش آمده قصد دارد تا نقش هاب انرژی خزر، پایانه اصلی توزیع کالا به سمت اروپا و بهره‌برداری سیاسی از قدرت اقتصادی برای تأثیر بر شرکای خود در ناتو را ایفا کند.

رویای احیای امپراطوری عثمانی و تشکیل توران بزرگ از دیگر عوامل پیشران این کشور در علاقمندی به حمایت از این گذرگاه است.

ناتو با محوریت آمریکا

ناتو می کوشد با قرار گرفتن در میانه کریدور شمال – جنوب (روسیه – ایران) ضمن نظارت بر همکاری های دو طرف امکان محدود کردن یا کند کردن این رابطه را داشته و بر اساس خواسته های خود اعمال فشارهای لازم را بر این دو کفه قدرت منطقه داشته باشد. همچنین ناتو می کوشد تا امکان قدرت گیری کشورهای مسلمان نظیر جمهوری آذربایجان و ترکیه در قفقاز جنوبی را مدیریت و مانع از دست دادن مولفه های قدرتش در آینده منطقه به ویژه در مسئله ارمنستان و گرجستان شود.

تحت فشار قرار دادن اقتصاد روسیه و ایران برای تحمیل اراده قدرت ناتو بر این دو دولت از پیشران های دیگر این علاقمندی برای دخالت در ایجاد گذرگاه زنگزور است.

اسرائیل

این رژیم می کوشد تا در ادامه برنامه هایش برای حفظ بقا در غرب آسیا که بر اساس پیشبرد قدرت نظامی و همکاری های پیرامونی تعریف شده است ضمن تسلط بر جغرافیای تامین کننده منافعش نظیر قفقاز جنوبی به عنوان منبع انرژی، اشراف اطلاعاتی و نظامی بر جمهوری اسلامی ایران را نیز حفظ و مانع از تحرک و قدرت گیری آن در قفقاز و آسیای مرکزی شود. عقد قراردادهای مختلف اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی و تلاش برای گسترش همکاری ها به سمت ارتباطات اطلاعاتی و نظامی بخشی از این اقدام است.

ترکیه هر از چندگاهی مشکلاتی سیاسی برای این رژیم ایجاد می کند اما نیازمندی های اقتصادی این دولت به اسرائیل و ضرورت عمل در چارچوب ماموریت های ناتو، مانع از مشکل تراشی های اساسی برای آن است. 

روسیه

این کشور نیز با درگیری در جنگ اکراین فرصت های جدیدی برای ایجاد ارتباطات اقتصادی می جوید. روس ها در تلاش برای راه اندازی کریدور شمال – جنوب بودند اما غفلت طرف ایرانی مانع از بهره برداری سریع طرفین از آن شد. ایران فرصت های زیاد اقتصادی را از دست داد و روس ها به دنبال راهی جدید برای خروج از این بن بست اقتصادی هستند. زنگزور می تواند با ارتباط دادن روسیه به ترکیه بازارهای آن را با اروپا ارتباط دهد. اما در این بین یک مسئله وجود دارد و آن اینکه روس ها علاقه ای به دخالت ناتو در سرنوشت مسایل و قراردادهای پیرامونی خود ندارند. روسیه همچنین نگران مسائل ارمنستان است تا مبادا در میانه فشارهای سیاسی آذربایجان و ترکیه بر آن از هم بپاشد و بخشی از خاک خود را از دست بدهد.

ایران

مسئولان جمهوری اسلامی ایران بارها بر ضرورت شرایط فعلی جغرافیای سیاسی منطقه تاکید کرده اند. آنها هیچ علاقه ای به بر هم خوردن مرزهای شناسایی و تایید شده سازمان ملل ندارند. اما قدرت گیری ترکیه با شعارهای قومگرایانه، نفوذ اسرائیل در منطقه به ویژه جمهوری آذربایجان و فرصت طلبی روس ها چالش های پیش روی این کشورند.

ایرانی ها رزمایش های مختلفی در حاشیه ارس برای اعلام نارضایتی خود به برنامه های دیکته شده بر دولت مستقر در باکو انجام داده اند اما هر بار با رزمایش متقابل پاسخ گرفته اند. از دست رفتن سیونیک ارمنستان برای ایرانی ها مساوی با بن بست زمینی با اروپا و بزرگترین شریک شمالی شان یعنی روسیه است.

دولت ایران می کوشد تا با توجه به خواسته های همه طرفین با مشارکت در ساخت گذرگاه زنگزور، ضمن همکاری در ساخت کریدور ارس این امکان را به طرف آذری بدهد تا به خواسته خود مبنی بر ارتباط با بخش غربی اش برسد. تلاش بر این است تا شمال ارس محل جولان نقل و انتقالات ناتو نشود. اما اگر ارمنستان خود راضی به همکاری با این بازیگران شود تکلیف چیست؟ سوالی که هنوز برای طرف ایرانی پاسخی در بر ندارد.

ارمنستان

ایروان در شرایط مرگ و زندگی قرار گرفته و فشارهای سیاسی از هر سو به سمت آن سرازیر شده است. کشوری که از ابتدا امنیت خود را خریداری کرده و اجرایش به دست پیمانکاران بیگانه سپرده شده، اکنون در میدان انتخاب قرار گرفته است. دولت پاشینیان می کوشد تا همه را از خود راضی کند اما کلیسای ارامنه با این بازی او مخالفت می کند. از این رو دستگیری خلیفه ارشد کلیسای ارمنستان، اسقف گالستانیان، برای کنترل اظهارات ضد دولتی وی انجام شد. اقدامات نخست وزیر پاشینیان نیز برای احزاب ملی گرای ارمنستان خوشایند نیست و مخالفت های سیاسی به صورت برجسته ادامه دارد و دولت به خیانت به میهن متهم شده است.

دولت ارمنستان با ارایه طرح چهارراه صلح علاقمند به بهره برداری اقتصادی از فرصت زنگزور است. اما در این قضیه ضمن دشمنی با روس ها تلاش دارد تا خود را در زیر چتر امنیتی ناتو بیمه کند ولی همسایه جنوبی اش ایران نیز به دلیل نگرانی های خاص خودش مخالف رفتار بی محابای ارمنی ها در ارتباط گیری با غرب است.

آخرین وضعیت

خبرها حاکی از توافق پنهان آذربایجان، ارمنستان و آمریکا برای اجاره ۹۹ ساله این گذرگاه به طرف آمریکایی است. علی‌اف در پاسخ به سؤالی درباره گزارش‌های اخیر مبنی بر پیشنهاد آمریکا به ارمنستان برای اجاره «کریدور زنگه‌زور»، گفته که «این تصمیمی است که باید مقامات ارمنستان بگیرند. ارمنستان باید دسترسی بدون مانع و امن از آذربایجان به آذربایجان را فراهم کند... بارهای آذربایجان و شهروندان آذربایجانی نباید با چهره مرزبانان ارمنی یا هر کس دیگری روبه‌رو شوند. هیچ تماس فیزیکی نباید وجود داشته باشد و باید تدابیر امنیتی تضمین‌شده‌ای فراهم شود تا مردم و بارهای ما آزادانه عبور کنند.» 

ایران و روسیه نیز در واکنش به اظهارات مقامات باکو به برگزاری رزمایش امداد و نجات دریایی ۲۰۲۵ در خزر اقدام کرده اند. 

ترکیه نگران از برنامه اسرائیل در منطقه تلاش دارد تا در باتلاق سوریه سرش بی کلاه نماند. ترک ها به وضوح شاهد تکه تکه شدن سوریه و کشتار بی رحمانه مردم غیر نظامی و بالا گرفتن درگیری بین گروه های نظامی هستند. می کوشند تا نقشی موثر در سوریه ایفا کنند اما اسرائیلی ها بی توجه به این موضوع با حمله اهدافش که نیروهای ترکیه را نیز در بر گرفت مخالفت خود با حضور ترکیه در سوریه به عنوان یک قدرت اسلامی را مطرح کرده است.

سناریوهای پیش رو

برای درک آینده این طرح پنج سناریو قابل پیش بینی است.

سناریوی نخست، آن که گذرگاه زنگزور با حمایت ترکیه و فشار جمهوری آذربایجان پس از اشغال سیونیک ایجاد شود. در این صورت واکنش جمهوری اسلامی ایران مهم است. دو طرف ترک و آذری بر این باورند ایران هنوز درگیر مسئله جنگ اخیر خود با اسرائیل است و امکان ورود به مسئله نظامی جدیدی را ندارد از این رو در صورت حمله نظامی آنها برای اشغال سیونیک بر خلاف وعده های پیشین ایران مبنی بر دخالت نظامی مستقیم، واکنشی از خود بروز نخواهد داد و تلاش های دیپلماتیک را در پیش خواهد گرفت تا حقوق خود از این گذرگاه را احیا و کسب کند.

سناریوی دوم، اختلاف ترکیه و اسرائیل بر سر منافع است. ترکیه در سوریه دخالت کرد تا به آرزوهای خود برسد اما اینک با سوریه ای آشفته و در حال تجزیه به نفع کریدور داوود و منافع اسرائیل مواجه است که هر آن امکان تأثیر بر کردهای شمال عراق و جنوب و جنوب شرق ترکیه را دارد. هر چند پ.ک.ک سلاح خود را زمین گذاشته است اما گروه های کردی دیگر در داخل و خارج مستعد همکاری تجزیه طلبانه با اسرائیل هستند.

سناریوی سوم، واکنش مستقیم ایران و روسیه به افتتاح این گذرگاه با مشارکت ناتوست. حضور ناتو برای طرفین تحمل ناپذیر است و واکنش های سخت قابل پیش بینی است.

سناریوی چهارم، مشغول کردن جمهوری اسلامی ایران به مرزهای غربی برای مقابله با نیروهای نیابتی اسرائیل مستقر در عراق است تا توان تمرکز بر مرزهای شمال غربی کم و گذرگاه زنگزور با دخالت نظامی در ارمنستان گشوده شود.

سناریوی پنجم، کشورهای درگیر در مسئله کریدور داوود با علم به اهداف صهیونیست ها در اجماعی مشترک نسبت به تکریم و تقسیم منافع یکدیگر مانع از تحقق آن شوند که به نظر ضرورت آن بیش از سایر گزینه هاست.