"مسیر ترامپ"چالش نوظهور ژئوپلتیکی ایران در قفقاز جنوبی

نویسنده: محمد گل افروز، دکترای جغرافیای سیاسی از دانشگاه علوم و تحقیقات تهران و استاد دانشگاه از گیلان – رشت

دیپلماسی ایرانی: با آغاز پیگیری برای اجرای توافق طرح جدید کریدور میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان (در ۹ اوت ۲۰۲۵میلادی / ۱۸ مرداد ۱۴۰۴شمسی)، که تحت حمایت ایالات متحده آمریکا و در چارچوب آنچه "مسیر ترامپ" نام گذاری شده، جمهوری اسلامی ایران پس از گذشت بیش از سه دهه، عملا بار دیگر با یک ابرقدرت جهانی، یعنی ایالات متحده، هم‌مرز شده است. 

آخرین تجربه هم‌ مرزی ایران با یک ابرقدرت به پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی (سابق) در سال ۱۹۹۱ باز می‌گردد.

در تحلیل این  وضعیت جدید می توان گفت، تحولات ژئوپلتیکی اخیر در منطقه قفقاز جنوبی، به‌ ویژه پس از تحرکات مرتبط با طرح های کریدوری جدید (مسیر ترامپ)، این موضوع بیش از همه، نشان‌ دهنده ورود به مرحله ای تازه از رقابت های منطقه ای و فرامنطقه ای است.

در این بستر، علاوه بر بازیگران سنتی منطقه ای، حضور و تاثیرگذاری فزاینده قدرت‌های فرامنطقه‌ای همچون ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ناتو را شاهد هستیم. در کنار آن‌ها، بازیگرانی همچون چین (در قالب طرح ابتکار کمربند و جاده)، روسیه (در تلاش برای احیای نفوذ ژئوپلتیکی پیشین خود) و همچنین کشورهای نوظهور مانند هند، پاکستان و برخی دولت‌های عربی نیز درحال پیگیری منافع استراتژیک خود در این منطقه حساس هستند.

در این میان، به نظر می‌رسد سیاست‌های مداخله‌جویانه و بعضا سلطه‌طلبانه روسیه، تلاش‌های چین برای تعمیق نفوذ اقتصادی – زیرساختی و ورود غرب با رویکردهای امنیت محور، بر پیچیدگی‌های نظم نوین منطقه‌ای افزوده است. 

از سوی دیگر، شکل گیری کریدورهای حمل و نقل و انرژی جدید، به‌ ویژه در مرزهای شمالی ایران، می‌تواند منافع حیاتی کشور را تحت تاثیر قرار دهد.

از این‌رو، لزوم بازتعریف راهبرد منطقه‌ای ایران ضروری به نظر می‌رسد. در این رابطه و در چنین شرایطی، تدوین یک استراتژی چند بعدی برای سیاست خارجی و امنیت ملی ایران در قفقاز، به‌ ویژه قفقاز جنوبی، ضرورتی اجتناب‌ ناپذیر است. لذا این راهبرد می تواند در دو سطح طراحی شود:

۱-  کوتاه‌ مدت: برای اتخاذ مواضع فعال و هدفمند در برابر تحولات جاری، از جمله ارزیابی فرصت‌ها و تهدیدهای کریدورهای جدید.

۲- بلندمدت: با هدف حفظ و ارتقای منافع ژئوپلتیکی ایران از طریق تقویت نفوذ پایدار، توسعه روابط منطقه‌ای و تنظیم تعاملات با قدرت‌های جهانی.

بنابراین، در یک جمع‌بندی کلی می‌توان اشاره کرد با توجه به پویایی فضای ژئوپلتیکی قفقاز و ورود بازیگران متعدد با اهداف و منافع گاه متضاد، لازم است جمهوری اسلامی ایران، با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تخصصی، به ویژه از طریق تحلیل‌گران برجسته حوزه ژئوپلتیک و مراکز پژوهشی راهبردی، نسبت به تدوین و اجرای یک سیاست کلان جامع، اقدام کند.

برای این منظور، رصد مستمر تحولات، شناسایی دقیق اهداف بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، و تنظیم دقیق ابزارهای دیپلماتیک و امنیتی، شرط بقا و پیشبرد منافع ایران در این رقابت ژئوپلتیکی نوظهور خواهد بود.