ارزیابی حقوقی سه یادداشت تفاهم امریکا و ارمنستان در حوزه ترانزیت، انرژی و هوش مصنوعی

نویسنده: دکتر احمد کاظمی، استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه و پژوهشگر ارشد اوراسیا

دیپلماسی ایرانی: چند روز پس از  امضای توافقنامه ۱۷ ماده میان وزیران امورخارجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان در ۱۷ مرداد ۱۴۰۴ و همچنین انتشار بیانیه ۷ ماده ای دونالد ترامپ ، نیکول پاشینیان و الهام علی اف در کاخ سفید، متن سه یادداشت تفاهم میان ارمنستان و امریکا از سوی سایت نخست وزیری ارمنستان منتشر شده است. این سه یادداشت تفاهم مربوط به همکاری ارمنستان و امریکا در سه حوزه  ظرفیت‌سازی چهارراه صلح، مشارکت در امنیت انرژی، نوآوری در هوش مصنوعی و نیمه‌هادی‌هاست. مدت اجرای این یادداشت تفاهم ها، یک سال و برای سه دوره قابل تمدید است. در ارزیابی این اسناد از منظر حقوقی پنج نکته می توان مطرح کرد:

اول، در یادداشت تفاهم  آمریکا و ارمنستان در خصوص مشارکت در ظرفیت‌سازی چهارراه صلح، بر حمایت بی‌قید و شرط از حق حاکمیت، تمامیت ارضی و مصونیت مرزهای بین‌المللی شناخته شده ارمنستان تاکید شده است، این موضوع از نظر ایروان تضمینی برای جلوگیری از تغییرات ژئوپلیتیکی به تبع حضور امریکا در پروژه ترانزیتی چهارراه صلح است. بر اساس این یاداشت تفاهم، دو کشور در جهت بهبود زیرساخت‌ها و امنیت مرزی ارمنستان از طریق سرمایه‌گذاری، منابع و آموزش توسط امریکایی ها،  همکاری می کنند. به این منظور تشویق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی؛ همکاری‌های امنیتی مرزی و افزایش کارایی کنترل گمرکی برای مبارزه با قاچاق؛ و همکاری در دفاع و امنیت سایبری و نهایتا همکاری وزارت امنیت داخلی امریکا و نیروهای مرزبانی وابسته به سرویس امنیت ملی و کمیته درآمدهای دولتی ارمنستان پیش بینی شده است. این یادداشت تفاهم در واقع یک بستر حقوقی بر حضور همه‌جانبه تجاری، تزانزیتی و امنیتی امریکا در سراسر ارمنستان به‌ویژه جنوب این کشور فراهم می سازد، چرا که پروژه چهاراه صلح تنها محدود به جنوب ارمنستان نیست بلکه بخش های گسترده ای از این کشور را شامل می شود. از نظر حقوقی امریکا، براساس این یادداشت تفاهم حق هرگونه اقدام علیه حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان را ندارد ولی مشخص است که در صورت خلف وعده امریکا، ارمنستان به عنوان یک کشور حدود سه میلیون نفری، توان مقابله با امریکای ۳۵۰ میلیون نفری را نخواهد داشت. ضمن اینکه بر اساس این یادداشت تفاهم مشارکت بخش های خصوصی، بیشتر ار بخش های دولتی خواهد بود و همین موضوع راه گریز از مسئولیت حقوقی برای امریکا به بهانه فعالیت شرکت های خصوصی و عدم انتساب عمل آنها به دولت واشینگتن را فراهم می سازد.

دوم، در این یاداشت تفاهم عنوانی از کریدور جعلی زنگزور و مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی نیامده است، این در شرایطی است که پس از دیدارهای پاشینیان و علی اف در استانبول و ابوظبی در تابستان جاری، گمانه های جدی و معتبری درباره جزئیات کریدوری که قرار است با عنوان مسیر ترامپ از جنوب ارمنستان بگذرد وجود دارد که مهمترین آنها بحث عرض ۵ کیلومتری کریدور ، حضور ۹۹ ساله امریکا، تضمین حاکمیت علی اف و پاشینیان به عنوان دو لبه سیاست های آنگلوساکسونی در منطقه برای دو دهه آتی و حذف گروههای مقاومت و ملی‌گرا در ارمنستان به‌ویژه مقاومت قراباغ است. طبیعی است که مفاد یادداشت تفاهم آمریکا و ارمنستان در خصوص مشارکت در پروژه چهارراه صلح، چشم انداز روشنی در خصوص خطوط مواصلاتی و یا سرنوشت کریدور جعلی زنگزور ایجاد نمی کند و در فرایند اجرایی، نیاز به اسناد فنی و توافقنامه های جدیدی خواهد بود. بنابراین بنظر می رسد هدف از انتشار این یادداشت تفاهم ها، سنجش نبض افکار عمومی در ارمنستان در ماههای منتهی به انتخابات پارلمانی ژوئن ۲۰۲۶ و ارزیابی واکنش کشورهای همسایه ارمنستان و همچنین تثبیت روند اخراج روسیه از فرایند مذاکرات ایروان و باکو است. ضمن اینکه ایروان تلاش دارد از این فضای ایجاد شده، حداکثر بهره‌برداری را مقابل علی اف و اردوغان که در ۵ سال اخیر بی محابا به تهدید ایروان برای واگذاری کریدور می پرداختند، داشته باشد. از همین رو، نیز پاشینیان در اجلاس سران سازمان همکاری  شانگهای در تیانجین چین، با یادآوری توافقات واشینگتن، صراحتاً به کاربرد واژه ادعایی کریدور زنگزور توسط علی اف واکنش نشان داد؛ چرا که پس از بیانیه سه جانبه کاخ سفید، که رئیس جمهوری آذربایجان نیز آن را امضاء کرده است، به لحاظ حقوقی، عنوان «کریدور جعلی زنگزور» که واژه ابداعی الهام علی اف بود ، به گورستان واژه های مجعول سپرده شده است.

سوم، یادداشت تفاهم دولتین آمریکا و ارمنستان در خصوص مشارکت در امنیت انرژی جنبه های بیشتری از آنچه که امریکا در طرح موسوم به مسیر ترامپ برای صلح و امنیت بین المللی دنبال می کند، مشخص می سازد. در این یادداشت تفاهم طرفین به سرمایه‌گذاری بمنظور تنوع‌بخشی، امنیت، انعطاف‌پذیری و نوسازی بخش انرژی ارمنستان؛ تمایل مشترک به تقویت همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی از جمله فناوری‌های راکتورهای کوچک ماژولار؛ تقویت استقلال زیرساخت‌های حیاتی اجتماعی و انرژی ارمنستان؛ تقویت همکاری منطقه‌ای در زمینه انرژی و فرصت‌های تجارت انرژی فرامرزی؛ و ترویج سرمایه‌گذاری برای نوسازی شبکه‌های انتقال و توزیع برق ارمنستان تاکید کرده اند. پیام ها و تبعات این یادداشت تفاهم در سه دسته قابل ارزیابی است:

کاهش وابستگی ارمنستان به روسیه در حوزه گاز و انرژی هسته ای؛ از دوره رابرت کوچاریان و پس از واگذاری تعدادی از زیرساخت ها و خطوط لوله انرژی ارمنستان به روسیه در قبال بدهی بیش از صد میلیون دلاری ایروان به گازپروم روسیه ، مالکیت و نفوذ مسکو در این زیرساخت ها بسیار افزایش یافت. پاشینیان در سالهای اخیر با فشار و حبس چهره های نزدیک به روسیه مانند ساموئل کاراپتیان میلیاردر ارمنی‌تبار و یا ملی کردن برخی صنایع، تلاش کرده است این نفوذ را کاهش دهد؛ اکنون تاکید بر تقویت همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی و تقویت استقلال زیرساخت‌های حیاتی انرژی ارمنستان بمعنای تلاش ایروان برای کوتاه کردن دست روسیه از نیروگاه هسته ای متسامور و نیز خطوط لوله گاز و راه آهن ارمنستان و جایگزینی امریکا به‌جای روسهاست. «آنتونی بلینکن» و «آرارات میرزویان»، وزیران امورخارجه امریکا و ارمنستان می ۲۰۲۲ (اردیبهشت ۱۴۰۱) نیز یک یادداشت تفاهم همکاری هسته‌ای غیرنظامی در واشینگتن امضاء کرده بودند که نشاندهنده برنامه ریزی طولانی مدت کاخ سفید در این زمینه است.

تاکید بر تقویت همکاری منطقه‌ای در زمینه انرژی و فرصت‌های تجارت انرژی فرامرزی در این یاداشت تفاهم، بار دیگر نشان می دهد که یکی از اهداف اصلی مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی، انتقال انرژی از جمهوری آذربایجان و حوزه دریای کاسپین به بازارهای جهانی در راستای همان کریدور انرژی دالان تورانی ناتو است، بنابراین مسیر ترامپ تنها یک مسیر ترانزیتی برای حمل کالا و مسافر نخواهد بود.
ایران با داشتن دو خط فعال انتقال برق از ارمنستان و پایان احداث خط سوم ، بزرگترین سرمایه‌گذار و شریک بخش انتقال و توزیع برق ارمنستان است. تاکید بر ترویج سرمایه‌گذاری برای نوسازی شبکه‌های انتقال و توزیع برق ارمنستان در یادداشت تفاهم امریکا و ارمنستان با توجه به سوابق عملکردی کاخ سفید، و باتوجه به تجربه عراق، می تواند بر همکاری های ایران و ارمنستان در این خصوص تاثیر منفی بگذارد، موضوعی که دولت پاشینیان باید موضع خود را در این خصوص را مشخص کند.

چهارم، در راستای منشور مشارکت راهبردی امریکا و ارمنستان، همچنین یادداشت تفاهم دولتین آمریکا و ارمنستان در خصوص مشارکت و نوآوری در حوزه هوش مصنوعی و نیمه‌هادی‌ها بمنظور سرمایه‌گذاری و تعمیق همکاری در توسعه زنجیره‌های تامین امن نیمه‌هادی‌ها و صنایع الکتریکی مدار مجتمع (IC) و ارتباط بین صنایع مربوطه و تجاری‌سازی کاربردهای هوش مصنوعی امضاء شده است. این یادداشت تفاهم از منظر تسهیل دسترسی امریکا به فلزات کمیاب به‌ویژه در معادن جنوب ارمنستان از جمله مولیبدن که در تراشه های صنایع هوا و فضا و هوش مصنوعی کاربرد دارد ، قابل ارزیابی است. اساسا یکی از اهداف مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی ، انتقال فلزات کمیاب آسیای مرکزی، حوزه کاسپین و ارمنستان از این مسیر به اروپا و امریکاست چرا که در این حوزه جغرافیایی ۱۱۸ عضر جدول مندلیف وجود دارد و دسترسی امریکا به آنها، موقعیت واشینگتن در «جنگ تراشه ها» با چین را تقویت خواهد کرد؛ ضمن اینکه ارمنستان به عنوان یک کشور فاقد انرژی فسیلی، تلاش دارد به کانون هوش مصنوعی در قفقاز تبدیل شود.

پنجم، مواضع مقتدرانه ایران در مخالفت با تغییرات ژئوپلیتیکی باعث شد که علیرغم اقدامات خیانت آمیز لابی های باکو وآنکارا در ایران، محورهای مورد درخواست تهران یعنی مصونیت مرزهای بین المللی، احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورها، گشایش متقابل خطوط مواصلاتی در حال حاضر و در اسناد امضاء شده توسط ارمنستان،  مورد تاکید قرار گیرد و لگامی بر اسب سرکش زیاده خواهی های باکو و آنکارا نهاده شود؛ اما این بمعنای پایان تحرکات جبهه آنگلوساکسونی برای پیگیری ایده دالان تورانی ناتو نیست. فرایند کنونی نشان دهنده مدیریت تدریجی زمان و امور توسط جبهه آنگلوساکسونی برای رسیدن به فرصت مطلوب است. سه سند مذکور که همگی یادداشت تفاهم و بلحاظ حقوقی فاقد ضمانت اجرایی هستند، نشان می دهند که با مطرح شدن مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی، تغییری در ماهیت فتنه کریدور جعلی زنگزور یا دالان تورانی ناتو که همان حذف ایران، روسیه و چین از کلان معادلات انرژی و ترانزیتی منطقه و توسعه ناتو و پان تورانیسم انگلیسی است، ایجاد نشده است؛ و فقط ظواهر موضوع و تاکتیک های حصول به آن، دچار تغییراتی شده است که بخشی مربوط به تفاوت در دیدگاه‌های امریکا، انگلستان و اروپای قاره ای به مساله و بخشی دیگر متاثر از انتخابات آتی پیشِ رو ارمنستان است.