صحنه گردانی هویت در عصر دیجیتال

نویسنده: عاطفه شهسواری، دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی

دیپلماسی ایرانی: در جهانی که به سرعت در حال تغییر است، ما به طور فزاینده‌ای در معرض محتوای تولیدشده توسط هوش مصنوعی و تصاویر دستکاری‌شده توسط انسان (مانند فتوشاپ، دیپ‌فیک‌ها و عکس‌های روتوش‌شده) قرار داریم. رسانه‌های اجتماعی و محیط‌های مجازی به طور قابل توجهی وارد زندگی ما شده‌اند و استفاده از آنها  به یک نیاز ضروری در زندگی امروز ما تبدیل شده است. این تغییرات، بافت ارتباطات انسانی را دگرگون کرده و نحوه ارتباط مردم امروز هیچ شباهتی به ارتباطی که در دوران پیش از ارتباطات واسطه‌شده توسط کامپیوتر رخ می‌داد، ندارد. امروزه و در عصر دیجیتال شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباطی نقش اساسی در شکل‌گیری و مدیریت هویت افراد ایفا می‌کنند. صحنه‌گردانی هویت (Identity Curation) فرآیندی است که در آن افراد از طریق انتخاب محتوا، تصاویر و پست‌ها، نسخه‌ای ایدئال از خود را به نمایش می‌گذارند. این فرآیند نه تنها بر تصویر عمومی افراد تأثیر می‌گذارد، بلکه باورهای درونی آن‌ها نسبت به خود واقعی‌شان را نیز تغییر می‌دهد. تعامل بین خود واقعی و مجازی چنان قوی است که هویت‌های دیجیتال گاهی بر زندگی واقعی نیز اثر می‌گذارد و مرزها را محو می‌کند. سایت‌های شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر (ایکس) و اینستاگرام در زندگی روزمره و گروه‌های خانوادگی درهم تنیده شده‌اند و خودهای واقعی و مجازی را تحت تأثیر یکدیگر قرار می‌دهند.

تصویر واقعی در مقابل تصویر ساخته‌شده

تصویر واقعی جنبه‌های طبیعی و بدون فیلتر زندگی را نشان می‌دهد، در حالی که تصویر ساخته‌شده، نسخه‌ای ایدئال و ویرایش‌شده است که اغلب با ابزارهایی مانند فیلترها و ویرایش عکس‌ها ایجاد می‌شود. در شبکه‌های اجتماعی این تمایز محو می‌شود و کاربران ممکن است باور کنند که نسخه دیجیتال‌شان، هویت واقعی‌شان است.  

انقلاب دیجیتال سطح بی‌سابقه‌ای از صحنه‌گردانی شخصی را امکان‌پذیر کرده است. در گذشته، خودنمایی عمدتاً به جهان فیزیکی محدود بود آنچه می‌پوشیدیم، چگونه صحبت می‌کردیم، و جایی که خودمان را در حلقه‌های اجتماعی قرار می‌دادیم. اما امروز، ما همزمان در فضاهای فیزیکی و دیجیتال وجود داریم، که دومی اغلب اولویت دارد. وقتی به همه چیز دسترسی داریم، انتخاب هر چیزی به نماد مهمی از پالت خودمان تبدیل می‌شود، نه نشان‌دهنده آنچه به جغرافیا، اجتماعی و فرهنگی دسترسی داریم. پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک و لینکدین به افراد اجازه می‌دهند زندگی‌شان را تا کوچک‌ترین جزئیات صحنه‌گردانی کنند، از نحوه ظاهر شدن‌شان تا افکاری که انتخاب می‌کنند با جهان به اشتراک بگذارند. برخلاف اشکال سنتی خودنمایی، که به اعتبار خارجی از خانواده، دوستان یا همکاران وابسته بود، خود دیجیتال روز به روز بیشتر تحت کنترل فرد است. از طریق پست‌گذاری انتخابی، ویرایش عکس، و تقویت محتوای الگوریتم‌محور، ما قدرت بی‌سابقه‌ای بر نحوه ادراک شدن‌مان داریم.

برای نسل Z این صحنه‌گردانی بخشی از هویت فرهنگی شده و تأثیرات عمیقی بر روابط اجتماعی و خودشناسی دارد. مثال‌هایی از این پدیده شامل پست‌های اینستاگرام است که زندگی کامل را نشان می‌دهند، اما در واقعیت، تنها لحظات انتخابی هستند. این امر می‌تواند به مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی منجر شود، زیرا افراد خود را با نسخه‌های ایدئال دیگران مقایسه می‌کنند.

براساس نظریۀ «ارائه خود» اروینگ گافمن که معتقد بود افراد همواره در حال «اجرا» برای دیگران هستند و تصویری را که می‌خواهند منتقل کنند، ارائه می‌دهند. پلتفرم‌های آنلاین صحنه‌ای برای این اجرا فراهم می‌کنند و به افراد اجازه می‌دهند ارائه خود را با دقت مدیریت کنند. و شبکه‌های اجتماعی به عنوان صحنه‌ای اصلی برای ارائه خود  تبدیل شده‌اند. که کاربران روزانه تصاویری از زندگی خود را به اشتراک می‌گذارند که اغلب ایدئال‌سازی‌شده و فیلترشده هستند. این پدیده، شکافی میان "منِ واقعی"  و "تصویر ساخته‌شده"  ایجاد می‌کند که می‌تواند عواقب روانی و اجتماعی داشته باشد.

تأثیرات اجتماعی و روانشناختی

شبکه‌های اجتماعی هویت ما را شکل می‌دهند و می‌توانند باورهای ما نسبت به خود را تغییر دهند. از یک سو، فرصت‌هایی برای ارتباط واقعی فراهم می‌کنند اما از سوی دیگر، فشار برای اصالت ظاهری ایجاد می‌کنند که می‌تواند به عدم رضایت از خود واقعی منجر شود. در دوران نوجوانی و جوانی، این تأثیرات بیشتر است، زیرا افراد در حال گذار به هویت بزرگسالی هستند. صحنه‌گردانی هویت می‌تواند روابط اجتماعی را تقویت کند، زیرا افراد با به اشتراک گذاشتن جنبه‌های مثبت زندگی‌شان، حس تعلق و ارتباط را افزایش می‌دهند. برای مثال، کاربران اغلب محتوای خود را برای همسویی با گروه‌های فرهنگی یا اجتماعی تنظیم می‌کنند، که این امر به ایجاد جوامع آنلاین کمک می‌کند. با این حال، این فرآیند می‌تواند منجر به نابرابری اجتماعی شود؛ زیرا تصاویر ایدئال‌شده، استانداردهای غیرواقعی ایجاد می‌کنند و افراد را به مقایسه اجتماعی سوق می‌دهند. مطالعات نشان می‌دهد که این مقایسه‌ها می‌توانند تنش‌های اجتماعی مانند حسادت یا انزوا را افزایش دهند، به ویژه در میان نوجوانان که در حال شکل‌گیری هویت اجتماعی‌شان هستند. علاوه بر این، صحنه‌گردانی می‌تواند مرزهای بین زندگی واقعی و دیجیتال را محو کند، که این امر بر روابط واقعی تأثیر می‌گذارد و گاهی به کاهش تعاملات رو در رو منجر می‌شود.

تماس شدید و افراطی با شبکه‌های اجتماعی با افزایش خطر چندین اختلال و آسیب روانی و حتی جسمانی مرتبط است، از جمله:افسردگی، اضطراب، حسادت، تنهایی یا احساس انزوا، خودآزاری، تصور بدنی منفی، اختلالات خواب اما شاید ترسناک‌ترین بخش ماجرا این باشد که این پیامدها به‌تدریج «عادی» شده‌اند. همچنین تعداد «لایک»‌های گاهی ارزشمندی افراد را زیر سؤال میبرد و آنها را به فکر استانداردهای مصنوعی  پست خوب می اندازد. 

بنابراین شبکه‌های اجتماعی اغلب نسخه‌ای گزینش‌شده و درخشان از زندگی دیگران را نشان می‌دهند و این امر می‌تواند به مقایسه اجتماعی و احساس ناکافی‌بودن منجر شود. دیدن زندگی به‌ظاهر بی‌نقص دیگران می‌تواند بر عزت‌نفس و تصویر بدنی تأثیر منفی بگذارد. از این رو تلاش مداوم برای ارائه نسخه‌ای ایدئال، می‌تواند به اضطراب، افسردگی و اختلال در تصویر بدن منجر شود، زیرا افراد خود را با تصاویر ویرایش‌شده دیگران مقایسه می‌کنند. این فرآیند همچنین می‌تواند به "تکه‌تکه شدن هویت" بیانجامد، جایی که افراد بین هویت واقعی و دیجیتال‌شان سردرگم می‌شوند و این امر بر سلامت روان تأثیر منفی می‌گذارد. 

نتیجه‌گیری

صحنه‌گردانی هویت در عصر دیجیتال پدیده‌ای دوگانه است که به‌صورت شمشیر دولبه ای عمل میکند که هم فرصت‌هایی برای بیان خلاقانه و تقویت ارتباطات اجتماعی فراهم می‌کند و هم چالش‌هایی جدی برای حفظ اصالت و سلامت روان به همراه دارد. با محو شدن مرزهای بین خود واقعی و تصویر ساخته‌شده، افراد اغلب در دام مقایسه‌های ناسالم و فشارهای الگوریتمی گرفتار میشوند.