شش سال برای جلیلی کافی نبود
«ببینید جناب آقا! بحث دیپلماسی کلاس فلسفه نیست، آنچه مردم می بینند این است که شما چند سال است مسوول پرونده هسته ای هستید، یک قدم هم پیش نرفته ایم، تحریم ها بیشتر شده و هرروز فشارش روی مردم می آید. هنر دیپلماسی این است که حق هسته ای را حفظ کنید و در عین حال تحریم ها کاهش پیدا کند و بر آن اضافه نشود.» شاید این سخنان هنوز در گوش خیلی ها صدا می کند؛ زمانی که «علی اکبر ولایتی» مقابل دوربین تلویزیون و در آخرین مناظره انتخاباتی کاندیداهای یازدهمین دوره ریاست جمهوری به صراحت «سعید جلیلی» دبیر شورای امنیت ملی را مورد خطاب قرار داد و از عملکرد او در شش سال سکانداری این سمت و در کسوت مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران، با جدیت انتقاد کرد.
سعید جلیلی معروف به دکتر جلیلی، سیاستمدار اصولگرای ایرانی که پس از استعفای بحث برانگیز علی لاریجانی از این سمت، از سال86 عهده دار دبیری شورای امنیت ملی شد، در نخستین گام ها ردای گفت وگوی هسته ای بر دوش افکند تا با سیاق خودش به رویارویی کلامی با گروه 1+5 برود. دوران ریاست او بر این شورا و نیز روند مذاکره های انجام شده هسته ای، آهسته آهسته مسیری را پیمود که بسیاری از هم قطاران فکری او در اردوگاه اصولگرایی نیز دادشان به هوا برخاست و به نقد شیوه اتخاذشده گروه جلیلی و یاران هسته ای اش پرداختند.
دیباچه داستان
ساعت شنی فعالیت سعید جلیلی در میدان هسته ای از نیمه که گذشت و انتقادها از تودرتوی محافل خصوصی اصولگرایان به صحنه رسانه ها و گاه سخنرانی هایشان رسید، نخستین شبهه ای که تا آن زمان تقریبا در پس اظهارات بسیاری از چهره های سیاسی پنهان شده بود، پرده برانداز شد و برخی صدا بلند کردند که اصلا شاید اینکه می گویند دلیل استعفای علی لاریجانی از سمت خود و موافقت زودهنگام محمود احمدی نژاد با آن به سبب اختلافات جدی رویکردی میان آن دو بوده، درست باشد.
پس از استعفای لاریجانی بحثی مطرح شد به نقل از منابع نزدیک به لاریجانی مبنی بر اینکه او دیپلماسی «سخنرانی های آتشین» را که موردپسند احمدی نژاد است، در مذاکرات هسته ای قبول ندارد. همان زمان آهسته آهسته رگه های اختلاف میان احمدی نژاد و دبیر شورای امنیت ملی، علی لاریجانی، لابه لای اخبار منتشره دیده می شد تا جایی که در تاریخ 18آذر 1385 یعنی حدود 10ماه پیش از استعفا یا برکناری لاریجانی، روزنامه همشهری تحت اداره حسین انتظامی، سخنگوی شورایعالی امنیت ملی و از نزدیکان لاریجانی در یادداشتی پرده از این اختلافات برداشت.
همشهری در یادداشت خود ضمن تبیین دیپلماسی هسته ای علی لاریجانی، نوشته بود: «تقریبا از اردیبهشت ماه سال جاری (1385)، جریان و دیپلماسی دیگری به طور موازی شکل گرفت و بر دیپلماسی ابتکاری هسته ای سایه انداخت و دستاوردها را با مخاطره مواجه کرد. این دیپلماسی به ویژه با سخنرانی های متعدد رییس جمهوری عملا مسیر متعادلی را که فراهم شده بود با چالش مواجه کرد؛ به طوری که پرونده ایران - که با پاسخ به بسته پیشنهادی درحال بیرون آمدن از شورای امنیت بود - با سخنرانی های داغ، دوباره مورد سوءظن قرار گرفت و دو قطعنامه را برای کشورمان به ارمغان آورد (!) هرچند طراحان این دیپلماسی، روبه روشدن با چنین پدیده ای را پیش بینی و باور نمی کردند.»
این نخستین بار بود که به صورت شفاف و صریح یک رسانه نزدیک به لاریجانی به دیپلماسی هسته ای محمود احمدی نژاد می تاخت و آن را عامل اصلی تصویب قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران می دانست. البته طرف مقابل نیز به سیاق معمول خود، سکوت نکرد و چند روز پس از انتشار این یادداشت غلامحسین الهام، سخنگوی آن روزهای دولت احمدی نژاد در جمع خبرنگاران حاضر شد و اعلام کرد: «مواضع هسته ای را تنها رییس جمهور اعلام می کند.» تاکید الهام بر اینکه مواضع هسته ای جمهوری اسلامی همان چیزی است که احمدی نژاد اعلام می کند درواقع آب سردی بود روی نزدیکان لاریجانی که گمان می کردند می توانند احمدی نژاد را قانع کنند دست از سخنرانی های آتشین خود بردارد.
با این حال در طول روزهای پیش از اعلام برکناری لاریجانی، سعی شد اختلاف در دیدگاه احمدی نژاد و دبیر مستعفی شورایعالی امنیت ملی، با دلایلی چون علایق شخصی لاریجانی یا بیماری و کسالت وی لاپوشانی شود، اما این ادعاها کمتر قابل باور بود. کمااینکه روزنامه ایران به عنوان ارگان رسمی دولت نیز در یادداشت روز 30مهر 1386 تصریح کرد: «این کناره گیری تنها برمبنای میل شخصی لاریجانی نبوده و رییس جمهور قصد ایجاد تحرک و پویایی در دیپلماسی هسته ای را داشته است.» به این ترتیب مطابق آنچه که روزنامه ایران نوشته بود این استعفا یک تغییر اجباری به میل احمدی نژاد بود.
فرمان مذاکرات در دستان جلیلی
به هررو و با وجود اینکه بسیاری معتقد بودند توان دیپلماسی لاریجانی به اندازه کفایت، پیش برنده امور هسته ای است، سعید جلیلی بر مسند دبیر مستعفی تکیه زد و کارش را آغاز کرد. او پس از آنکه مدتی به رتق و فتق امور دستگاه تحت مدیریتش پرداخت، در کسوت رییس گروه مذاکره کننده هسته ای ایران برای اولین بار در کنفرانس ژنو1 در 29تیر 87 مقابل سولانا و نمایندگان شش کشور قرار گرفت. پیش از این در آذر 85، دو مقام مسوول در لندن مذاکرات مفصلی داشتند که البته سولانا این مذاکرات را ناامید کننده توصیف کرده و در نتیجه روند مذاکره متوقف شده بود. همان زمان بود که جلیلی در واکنش به این وصف سولانا گفت: «اینکه ما از حقوق ملت ایران دفاع می کنیم و این موضوع موجب ناامیدی دیگران می شود، تقصیر ما نیست.»
اما در سال86 و هنگامی که محمود احمدی نژاد در دومین سالروز ملی فناوری هسته ای از آغاز مرحله نصب شش هزارسانتریفیوژ جدید در تاسیسات غنی سازی نطنز خبر داد، «دیپلماسی بسته ای» میان غرب و ایران آغاز شد. بسته های پیشنهادی یکی پس از دیگری مبادله، تعلیق، تبصره دار و رد شدند. تبادل دوبسته پیشنهادی میان دو طرف و پاسخ ایران به نامه وزرای خارجه گروه 1+5 از جمله کاندولیزا رایس و اعلام آمادگی جهت انجام مذاکرات برمبنای اشتراکات دوبسته، منجر به برگزاری نشستی در ژنو شد که علاوه بر سولانا و نمایندگان چین، روسیه، انگلیس، فرانسه و آلمان برای نخستین بار طی پنج سال مذاکرات هسته ای، ویلیام برنز معاون وزارت خارجه ایالات متحده نیز به عنوان نماینده آمریکا در مذاکرات حضور یافت.
این مذاکرات و گفت وگوهای بعدی نیز نتیجه ای نداد. بنابراین با توجه به نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مذاکرات گروه 1+5 تا زمان مشخص شدن نتیجه انتخابات و روشن شدن مشی رییس جمهور بعدی مسکوت ماند.
ژنو2 و عهدشکنی آمریکا
حدود 15ماه از برگزاری ژنو1 گذشته بود که اعضای 1+5 و ایران بار دیگر در دهم مهرماه 88 به ژنو سفر کردند. در این دور از گفت وگوها طرف ایرانی اعلام کرد که تحت هیچ شرایطی از حقوق حقه خود که همان استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و استمرار مسالمت آمیز فعالیت های هسته ای است منصرف نشده و خودداری نخواهد کرد. در فاصله برگزاری ژنو2 و ژنو3 اتفاق مهمی که افتاد توافق هسته ای ایران، ترکیه و برزیل با چراغ سبز آمریکا برای انتقال ذخایر اورانیوم ۲۰درصد ایران به خارج از خاک ایران در ازای دریافت میله های سوختی برای رآکتور تهران بود که البته در ادامه راه با عهدشکنی آمریکایی ها، این طرح هم با شکست روبه رو شد و عملا بر دیوار بی اعتمادی کشورمان به غرب افزود.
فقط تصاویری که احمدی نژاد، داسیلوا و اردوغان دستان خود را به هم گره زده و به حالت پیروزی بلند کردند، در صفحات تاریخ باقی ماند!
ژنو3؛ بازهم بی نتیجه
15آذر سال بعد باز هم این ژنو بود که برای سومین بار میزبان نشست نمایندگان هفت کشور ایران، آمریکا، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و انگلیس شد. ارزیابی محافل غربی این بود که این مذاکرات نیز مانند مذاکرات «ژنو2» دستور کار مشخص و قابل توافقی میان دو طرف مذاکرات نداشت زیرا از یک سو طرف ایرانی «اصل» بررسی موضوع هسته ای ایران را رد می کرد و موضوع مذاکرات را «بررسی مسایل جهانی» می دانست یا اینکه به صراحت اعلام می کرد که حقوق هسته ای ایران نه «موضوع» مذاکره که «پیش فرض» مذاکره است. طرف مقابل نیز همچنان به طور محکم روی مواضع غیرمنعطف و غیرمنطقی خود پافشاری می کرد.
استانبول 1؛ شروع کار اشتون
میزبان دور چهارم مذاکرات ایران و 1+5 کشوری بود در همسایگی ایران، خارج از نقشه اروپا و با دولتی اسلامگرا. ترکیه این بار بساط میزبانی برای ایران و گروه غربی پهن کرده بود و چشم های زیادی به پایتخت تاریخی این کشور آسیایی دوخته شده بود تا ببینند رهاورد مذاکرات این دور چه خواهد بود. در مذاکرات استانبول، ایران پیشنهادهای مشخصی راجع به موضوع همکاری حول نقاط مشترک به 1+5 ارایه داد که از جانب کشورهای عضو این گروه مورد استقبال قرار گرفت.
در این دوره از مذاکرات کاترین اشتون، مسوول اتحادیه اروپا سکان را از سولانا تحویل گرفته و عملا برای نخستین بار در مقابل هیات ایرانی سر میز نشست. شاید به دلیل همین تازه کاری بود که نحوه پوشش او به سوژه رسانه های داخلی و خارجی تبدیل و او ناچار شد در دورهای بعدی بر اساس موازین دیپلماتیک ایران نحوه پوشش خود را اصلاح کند. پس از نشست استانبول1 و چالش سختی که بین دو طرف ایجاد شد، گفت وگوهای هسته ای 14ماه متوقف ماند؛ البته در این میان اتفاق مهم، تولید اورانیوم غنی شده 20درصدی از سوی ایران بود که حیرت طرف مقابل را باعث شد. همچنین ترور چند دانشمند هسته ای کشورمان با محوریت رژیم صهیونیستی نیز که اعتراض شدید ایران به درز اطلاعات دانشمندان ایرانی توسط آژانس را به همراه داشت از جمله اتفاقات این مدت به شمار می رود.
استانبول 2؛ مذاکرات مثبت
اجلاس استانبول2، 16فروردین 91 در حالی آغاز شد که دیگر ایران از مرز پنج درصد غنی سازی برای مصارف برقی گذر کرده و عملا یکی از برگ های برنده طرف غربی را سوزانده بود. سعید جلیلی، مذاکره کننده ارشد ایران و کاترین اشتون، مذاکره کننده ارشد 1+5 پس از گفت وگوهای جدی در این مذاکرات، نتایج این گفت وگو ها را مثبت و ارزنده خواندند و جلیلی بار دیگر تاکید کرد: ما از رویکرد گفت وگو برای همکاری استقبال می کنیم و تاکید داریم که زبان تهدید و راهبرد فشار در برابر ملت ایران بی نتیجه است.
اشتون و جلیلی به توافق رسیدند تا معاهده «ان پی تی» پایه و اساسی برای آن چیزی باشد که به طورجدی مورد تعامل قرار گیرد و این اطمینان حاصل شود که ایران به تعهداتش بر اساس این پیمان عمل می کند. همچنین اشتون تاکید کرد که باید به حق ایران برای داشتن انرژی هسته ای صلح آمیز احترام گذاشته شود و در این مسیرطرف های مذاکره کننده، رویکرد «گام به گام» اتخاذ خواهند کرد.
بغداد؛ رونمایی بسته های پیشنهادی
دور ششم مذاکرات ایران و 1+5 پس از بحث های بسیار بر سر محل آن سرانجام به پیشنهاد ایران در بغداد پایتخت عراق در سوم و چهارم خردادماه 91 برگزار شد. در مذاکرات بغداد دو طرف از بسته های پیشنهادی خود «رونمایی» کردند و درنهایت به دلیل کمبود وقت و نیز به علت «طولانی»شدن روند مذاکرات، طرفین توافق کردند پیرو مذاکرات بغداد، برای انجام گفت وگوهای بیشتر، کمتر از یک ماه دیگر مجددا گردهم آمده و به مذاکرات بپردازند.
مسکو؛ صاحبخانه میهمان
در آخرین ساعات گفت وگوها در بغداد توافق شد تا دور بعدی مذاکرات در 29 و 30خردادماه همان سال به میزبانی روس ها برگزار شود. به این ترتیب یکی از میهمانان مذاکرات خودش میزبان شد. در این مذاکرات جمهوری اسلامی ایران به طور مشخص روی چند محور اساسی یعنی اعتمادسازی، همکاری برای شفافیت، مخالفت با سلاح هسته ای و همکاری متعارف هسته ای تاکید کرد. مذاکرات این دور جدی تر، واقعی تر و فراتر از اظهار مواضع بود. با وجود تلاش غربی ها برای به شکست کشاندن مذاکرات «مسکو» این مذاکرات با درایت هیات ایرانی منتهی به شکست نشد و تنها دستاورد مذاکرات مسکو هم باز ماندن دریچه گفت وگو ها بود.
آلماتی 1؛ بسته پیشنهادی جدید 1+5
آلماتی قزاقستان در روزهای هشتم و نهم اسفندماه 91 میزبان هشتمین دور گفت وگو های ایران و 1+5 بود. در این نشست، 1+5 به ارایه پیشنهاد جدیدی به ایران پرداخت که تفاوت هایی با پیشنهاد بغداد داشت؛ هم در حوزه درخواست هایی که از ایران شد و هم در حوزه امتیازهایی که به ایران پیشنهاد داده شد. در این دور به ایران پیشنهاد داده شد فعالیت غنی سازی در فردو به طور محدود (شش ماهه) تعلیق شود و در عوض گروه 1+5 از جمله آمریکا تحریم هایی در حوزه پتروشیمی و طلا را علیه ایران تعلیق کند.
آلماتی 2؛ استقبال ایران از همکاری هسته ای
با ارایه پیشنهاد آلماتی و استقبال محدود ایران از این مساله زمان انجام دور بعدی مذاکرات نیز در فاصله کوتاهی تعیین شد. بنابر توافق صورت گرفته، مذاکرات آلماتی2 که دور نهم این گفت وگو ها و عملا آخرین دور مذاکرات ایران و 1+5 در زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد و دبیری جلیلی بود در 16 و 17 فروردین 92 برگزار شد. در این دوره ایران برنامه عملیاتی خود را در چارچوب طرح مسکو ارایه کرد. دو محور اساسی که در این مذاکرات برای جلب اعتماد ایران بیان شد عبارت است از شناسایی حق غنی سازی و خاتمه دادن به رفتارهایی که نشانه دشمنی با ملت ایران است. یکی از حاشیه هایی که در جریان این مذاکرات ماندگار شد انتشار عکس نمازخواندن جلیلی در میانه گفت وگوها بود.
ختم پرونده مذاکرات در دوران جلیلی
پس از این نشست مذاکرات ایران و 1+5 در محاق فرورفت و با نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری ایران و انتظار طرفین برای مشخص شدن رییس دولت جدید ایران از یک سو و حضور سعید جلیلی دبیر شورایعالی امنیت ملی در رقابت های انتخاباتی از سوی دیگر تردیدها را برای ادامه مذاکرات بیشتر کرد تا جایی که دو طرف به این نتیجه نانوشته رسیدند که تا پایان فصل تغییرات در ایران صبر کنند.
مشی جلیلی در مذاکره
به اعتقاد گروهی از تحلیلگران، بازخوانی اخبار و اطلاعات موجود درباره عملکرد جلیلی و تیم هسته ای او در شش سال ریاستش نشان می دهد سیاست اصلی تیم مذاکره کننده در آن دوران، مقاومت در برابر خواست های شورای امنیت در تعلیق غنی سازی اورانیوم با شعار سیاست «تهاجمی و طلبکارانه» بود. در دوران جلیلی غنی سازی اورانیوم با خلوص ۲۰درصد با هدف تولید سوخت برای رآکتور تحقیقاتی تهران و تولید رادیو داروها در داخل و تکمیل چرخه سوخت اتمی در ابعاد صنعتی آغاز شد و البته در این دوران شورای امنیت سازمان ملل سه بار دیگر علیه ایران قطعنامه صادر کرد.
زیر ذره بین، مقابل دوربین
پس از آنکه سعید جلیلی، دانش آموخته مکتب دانشگاه امام صادق(ع) تصمیم گرفت بخت خود را در کارزار مدیریت اجرایی کشور و در کسوت رییس جمهوری بیازماید، رفتار او در عرصه سیاست خارجی و مهم ترین چالش جمهوری اسلامی در مقوله مذاکرات هسته ای که تا آن زمان زیر ذره بین بود، از عمق به سطح آمده و در برابر دوربین های تلویزیونی ناچار شد در تقابل با رقبایش به انتقادهای دوران کاری خود پاسخ دهد. هنوز زمان زیادی از برگزاری مناظره های تلویزیونی ریاست جمهوری نمی گذرد و یقینا خیلی ها به یاد دارند که رقبای جلیلی از روحانی گرفته تا رضایی و ولایتی و قالیباف به سیاست های او در عرصه هسته ای انتقادهای تندی وارد کردند. این درحالی بود که همان زمان رسانه های اصولگرا و همفکران عقیدتی جلیلی نیز چندان از مشی و منش منتخب خودشان راضی نبودند.
البته چراغ انتقاد فردی همچون روحانی را علی باقری، معاون جلیلی در روزهای ثبت نام انتخابات ریاست جمهوری روشن کرد و عملا پایه مناظره غیر حضوری میان این دو کاندیدا را بنا نهاد. او در یکی از سخنرانی های خود در دانشگاه تهران گفت: «رویکرد تعاملی که این تیم در پیش گرفت تقابل هر چه بیشتر طرف مقابل را که همان سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه بودند، تشدید کرد و عملا ما هیچ امتیازی در این دوران از این سه کشور در گفت وگوهای خود نگرفتیم و صرفا امتیاز دادیم، این در حالی بود که دست خود را نیز در بخش فنی با قبول پروتکل الحاقی کاملا بسته بودیم. در واقع در دوره گذشته مذاکره ای وجود نداشت بلکه روندی که در پیش گرفته شده بود منافع و امنیت ملی کشور را به طور جدی مخدوش کرده و به آن صدمه زد.»
همچنین در سخنانی دیگر در مشهد مدعی شد: «در جریان گفت وگوهای سعدآباد و پاریس برخلاف فرمایشات رهبری عمل شده که البته اینها گفته های دبیر وقت شورای امنیت ملی و ادعای او است...»
این انتقادات البته از سوی ستاد روحانی بی پاسخ نماند و همان زمان در جوابیه ای آورده شد: «مگر شما، به عنوان مذاکره کنندگان فعلی پرونده هسته ای ایران، اجازه دارید تا بدون هماهنگی و تایید رهبری نظام، تصمیم مهمی اتخاذ کنید که مذاکره کنندگان قبلی این کار را انجام داده باشند. جناب آقای باقری! از این فرصت باید استفاده کرد و به جنابعالی و مسوولان فعلی مذاکرات هسته ای پیشنهاد داد تا کتابی درباره دوران مسوولیت تان در پرونده هسته ای تدوین کرده و به ذکر ماوقع دوران مسوولیت تان بپردازید تا مردم عزیز ایران بتوانند با مقایسه دو کتاب به قضاوت بنشینند به شرطی که کتابی با ذکر جزییات قابل انتشار تدوین شده باشد. در آن کتاب آیا، به ماجرای تحویل سند دو صفحه ای حاوی غلط های شکلی و محتوایی به ١+٥ و واکنش دور از ادب آنها، در مذاکرات ژنو اشاره خواهد شد؟! کپی صفحه اول برخی روزنامه ها نظیر نیویورک تایمز مورخ ٢٢ژوییه ٢٠٠٨ برابر با یکم مرداد ٨٧ که این سند را منتشر کردند و باعث تنزل جایگاه کشورمان در افکارعمومی شدند جایی در کتاب مذاکرات شما خواهد داشت؟! آیا به شایعات و خبرهای رسانه های بیگانه که نحوه رفتار هیات مذاکره کننده ایرانی، برای رفع تحریم ها در مذاکرات استانبول و بغداد را به گونه ای تشریح کرده اند که به تعبیر محترمانه اش «ملتمسانه» بوده است، پاسخ داده خواهد شد؟! ...»
پایان دوران هسته ای
شش سال سکانداری شورای امنیت ملی سرانجام با شعار «حیات طیبه» برای ورود به عرصه ای گسترده تر و برتن کردن ردای ریاست جمهوری، به پایان رسید. سعید جلیلی در انتخابات توفیقی نیافت و پس از آن به کسوت عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام درآمد. شاید سکوت او در مقابل موفقیت مذاکرات ظریف در ژنو اعتراضی باشد به منتقدانش.
سعید جلیلی معروف به دکتر جلیلی، سیاستمدار اصولگرای ایرانی که پس از استعفای بحث برانگیز علی لاریجانی از این سمت، از سال86 عهده دار دبیری شورای امنیت ملی شد، در نخستین گام ها ردای گفت وگوی هسته ای بر دوش افکند تا با سیاق خودش به رویارویی کلامی با گروه 1+5 برود. دوران ریاست او بر این شورا و نیز روند مذاکره های انجام شده هسته ای، آهسته آهسته مسیری را پیمود که بسیاری از هم قطاران فکری او در اردوگاه اصولگرایی نیز دادشان به هوا برخاست و به نقد شیوه اتخاذشده گروه جلیلی و یاران هسته ای اش پرداختند.
دیباچه داستان
ساعت شنی فعالیت سعید جلیلی در میدان هسته ای از نیمه که گذشت و انتقادها از تودرتوی محافل خصوصی اصولگرایان به صحنه رسانه ها و گاه سخنرانی هایشان رسید، نخستین شبهه ای که تا آن زمان تقریبا در پس اظهارات بسیاری از چهره های سیاسی پنهان شده بود، پرده برانداز شد و برخی صدا بلند کردند که اصلا شاید اینکه می گویند دلیل استعفای علی لاریجانی از سمت خود و موافقت زودهنگام محمود احمدی نژاد با آن به سبب اختلافات جدی رویکردی میان آن دو بوده، درست باشد.
پس از استعفای لاریجانی بحثی مطرح شد به نقل از منابع نزدیک به لاریجانی مبنی بر اینکه او دیپلماسی «سخنرانی های آتشین» را که موردپسند احمدی نژاد است، در مذاکرات هسته ای قبول ندارد. همان زمان آهسته آهسته رگه های اختلاف میان احمدی نژاد و دبیر شورای امنیت ملی، علی لاریجانی، لابه لای اخبار منتشره دیده می شد تا جایی که در تاریخ 18آذر 1385 یعنی حدود 10ماه پیش از استعفا یا برکناری لاریجانی، روزنامه همشهری تحت اداره حسین انتظامی، سخنگوی شورایعالی امنیت ملی و از نزدیکان لاریجانی در یادداشتی پرده از این اختلافات برداشت.
همشهری در یادداشت خود ضمن تبیین دیپلماسی هسته ای علی لاریجانی، نوشته بود: «تقریبا از اردیبهشت ماه سال جاری (1385)، جریان و دیپلماسی دیگری به طور موازی شکل گرفت و بر دیپلماسی ابتکاری هسته ای سایه انداخت و دستاوردها را با مخاطره مواجه کرد. این دیپلماسی به ویژه با سخنرانی های متعدد رییس جمهوری عملا مسیر متعادلی را که فراهم شده بود با چالش مواجه کرد؛ به طوری که پرونده ایران - که با پاسخ به بسته پیشنهادی درحال بیرون آمدن از شورای امنیت بود - با سخنرانی های داغ، دوباره مورد سوءظن قرار گرفت و دو قطعنامه را برای کشورمان به ارمغان آورد (!) هرچند طراحان این دیپلماسی، روبه روشدن با چنین پدیده ای را پیش بینی و باور نمی کردند.»
این نخستین بار بود که به صورت شفاف و صریح یک رسانه نزدیک به لاریجانی به دیپلماسی هسته ای محمود احمدی نژاد می تاخت و آن را عامل اصلی تصویب قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران می دانست. البته طرف مقابل نیز به سیاق معمول خود، سکوت نکرد و چند روز پس از انتشار این یادداشت غلامحسین الهام، سخنگوی آن روزهای دولت احمدی نژاد در جمع خبرنگاران حاضر شد و اعلام کرد: «مواضع هسته ای را تنها رییس جمهور اعلام می کند.» تاکید الهام بر اینکه مواضع هسته ای جمهوری اسلامی همان چیزی است که احمدی نژاد اعلام می کند درواقع آب سردی بود روی نزدیکان لاریجانی که گمان می کردند می توانند احمدی نژاد را قانع کنند دست از سخنرانی های آتشین خود بردارد.
با این حال در طول روزهای پیش از اعلام برکناری لاریجانی، سعی شد اختلاف در دیدگاه احمدی نژاد و دبیر مستعفی شورایعالی امنیت ملی، با دلایلی چون علایق شخصی لاریجانی یا بیماری و کسالت وی لاپوشانی شود، اما این ادعاها کمتر قابل باور بود. کمااینکه روزنامه ایران به عنوان ارگان رسمی دولت نیز در یادداشت روز 30مهر 1386 تصریح کرد: «این کناره گیری تنها برمبنای میل شخصی لاریجانی نبوده و رییس جمهور قصد ایجاد تحرک و پویایی در دیپلماسی هسته ای را داشته است.» به این ترتیب مطابق آنچه که روزنامه ایران نوشته بود این استعفا یک تغییر اجباری به میل احمدی نژاد بود.
فرمان مذاکرات در دستان جلیلی
به هررو و با وجود اینکه بسیاری معتقد بودند توان دیپلماسی لاریجانی به اندازه کفایت، پیش برنده امور هسته ای است، سعید جلیلی بر مسند دبیر مستعفی تکیه زد و کارش را آغاز کرد. او پس از آنکه مدتی به رتق و فتق امور دستگاه تحت مدیریتش پرداخت، در کسوت رییس گروه مذاکره کننده هسته ای ایران برای اولین بار در کنفرانس ژنو1 در 29تیر 87 مقابل سولانا و نمایندگان شش کشور قرار گرفت. پیش از این در آذر 85، دو مقام مسوول در لندن مذاکرات مفصلی داشتند که البته سولانا این مذاکرات را ناامید کننده توصیف کرده و در نتیجه روند مذاکره متوقف شده بود. همان زمان بود که جلیلی در واکنش به این وصف سولانا گفت: «اینکه ما از حقوق ملت ایران دفاع می کنیم و این موضوع موجب ناامیدی دیگران می شود، تقصیر ما نیست.»
اما در سال86 و هنگامی که محمود احمدی نژاد در دومین سالروز ملی فناوری هسته ای از آغاز مرحله نصب شش هزارسانتریفیوژ جدید در تاسیسات غنی سازی نطنز خبر داد، «دیپلماسی بسته ای» میان غرب و ایران آغاز شد. بسته های پیشنهادی یکی پس از دیگری مبادله، تعلیق، تبصره دار و رد شدند. تبادل دوبسته پیشنهادی میان دو طرف و پاسخ ایران به نامه وزرای خارجه گروه 1+5 از جمله کاندولیزا رایس و اعلام آمادگی جهت انجام مذاکرات برمبنای اشتراکات دوبسته، منجر به برگزاری نشستی در ژنو شد که علاوه بر سولانا و نمایندگان چین، روسیه، انگلیس، فرانسه و آلمان برای نخستین بار طی پنج سال مذاکرات هسته ای، ویلیام برنز معاون وزارت خارجه ایالات متحده نیز به عنوان نماینده آمریکا در مذاکرات حضور یافت.
این مذاکرات و گفت وگوهای بعدی نیز نتیجه ای نداد. بنابراین با توجه به نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مذاکرات گروه 1+5 تا زمان مشخص شدن نتیجه انتخابات و روشن شدن مشی رییس جمهور بعدی مسکوت ماند.
ژنو2 و عهدشکنی آمریکا
حدود 15ماه از برگزاری ژنو1 گذشته بود که اعضای 1+5 و ایران بار دیگر در دهم مهرماه 88 به ژنو سفر کردند. در این دور از گفت وگوها طرف ایرانی اعلام کرد که تحت هیچ شرایطی از حقوق حقه خود که همان استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و استمرار مسالمت آمیز فعالیت های هسته ای است منصرف نشده و خودداری نخواهد کرد. در فاصله برگزاری ژنو2 و ژنو3 اتفاق مهمی که افتاد توافق هسته ای ایران، ترکیه و برزیل با چراغ سبز آمریکا برای انتقال ذخایر اورانیوم ۲۰درصد ایران به خارج از خاک ایران در ازای دریافت میله های سوختی برای رآکتور تهران بود که البته در ادامه راه با عهدشکنی آمریکایی ها، این طرح هم با شکست روبه رو شد و عملا بر دیوار بی اعتمادی کشورمان به غرب افزود.
فقط تصاویری که احمدی نژاد، داسیلوا و اردوغان دستان خود را به هم گره زده و به حالت پیروزی بلند کردند، در صفحات تاریخ باقی ماند!
ژنو3؛ بازهم بی نتیجه
15آذر سال بعد باز هم این ژنو بود که برای سومین بار میزبان نشست نمایندگان هفت کشور ایران، آمریکا، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و انگلیس شد. ارزیابی محافل غربی این بود که این مذاکرات نیز مانند مذاکرات «ژنو2» دستور کار مشخص و قابل توافقی میان دو طرف مذاکرات نداشت زیرا از یک سو طرف ایرانی «اصل» بررسی موضوع هسته ای ایران را رد می کرد و موضوع مذاکرات را «بررسی مسایل جهانی» می دانست یا اینکه به صراحت اعلام می کرد که حقوق هسته ای ایران نه «موضوع» مذاکره که «پیش فرض» مذاکره است. طرف مقابل نیز همچنان به طور محکم روی مواضع غیرمنعطف و غیرمنطقی خود پافشاری می کرد.
استانبول 1؛ شروع کار اشتون
میزبان دور چهارم مذاکرات ایران و 1+5 کشوری بود در همسایگی ایران، خارج از نقشه اروپا و با دولتی اسلامگرا. ترکیه این بار بساط میزبانی برای ایران و گروه غربی پهن کرده بود و چشم های زیادی به پایتخت تاریخی این کشور آسیایی دوخته شده بود تا ببینند رهاورد مذاکرات این دور چه خواهد بود. در مذاکرات استانبول، ایران پیشنهادهای مشخصی راجع به موضوع همکاری حول نقاط مشترک به 1+5 ارایه داد که از جانب کشورهای عضو این گروه مورد استقبال قرار گرفت.
در این دوره از مذاکرات کاترین اشتون، مسوول اتحادیه اروپا سکان را از سولانا تحویل گرفته و عملا برای نخستین بار در مقابل هیات ایرانی سر میز نشست. شاید به دلیل همین تازه کاری بود که نحوه پوشش او به سوژه رسانه های داخلی و خارجی تبدیل و او ناچار شد در دورهای بعدی بر اساس موازین دیپلماتیک ایران نحوه پوشش خود را اصلاح کند. پس از نشست استانبول1 و چالش سختی که بین دو طرف ایجاد شد، گفت وگوهای هسته ای 14ماه متوقف ماند؛ البته در این میان اتفاق مهم، تولید اورانیوم غنی شده 20درصدی از سوی ایران بود که حیرت طرف مقابل را باعث شد. همچنین ترور چند دانشمند هسته ای کشورمان با محوریت رژیم صهیونیستی نیز که اعتراض شدید ایران به درز اطلاعات دانشمندان ایرانی توسط آژانس را به همراه داشت از جمله اتفاقات این مدت به شمار می رود.
استانبول 2؛ مذاکرات مثبت
اجلاس استانبول2، 16فروردین 91 در حالی آغاز شد که دیگر ایران از مرز پنج درصد غنی سازی برای مصارف برقی گذر کرده و عملا یکی از برگ های برنده طرف غربی را سوزانده بود. سعید جلیلی، مذاکره کننده ارشد ایران و کاترین اشتون، مذاکره کننده ارشد 1+5 پس از گفت وگوهای جدی در این مذاکرات، نتایج این گفت وگو ها را مثبت و ارزنده خواندند و جلیلی بار دیگر تاکید کرد: ما از رویکرد گفت وگو برای همکاری استقبال می کنیم و تاکید داریم که زبان تهدید و راهبرد فشار در برابر ملت ایران بی نتیجه است.
اشتون و جلیلی به توافق رسیدند تا معاهده «ان پی تی» پایه و اساسی برای آن چیزی باشد که به طورجدی مورد تعامل قرار گیرد و این اطمینان حاصل شود که ایران به تعهداتش بر اساس این پیمان عمل می کند. همچنین اشتون تاکید کرد که باید به حق ایران برای داشتن انرژی هسته ای صلح آمیز احترام گذاشته شود و در این مسیرطرف های مذاکره کننده، رویکرد «گام به گام» اتخاذ خواهند کرد.
بغداد؛ رونمایی بسته های پیشنهادی
دور ششم مذاکرات ایران و 1+5 پس از بحث های بسیار بر سر محل آن سرانجام به پیشنهاد ایران در بغداد پایتخت عراق در سوم و چهارم خردادماه 91 برگزار شد. در مذاکرات بغداد دو طرف از بسته های پیشنهادی خود «رونمایی» کردند و درنهایت به دلیل کمبود وقت و نیز به علت «طولانی»شدن روند مذاکرات، طرفین توافق کردند پیرو مذاکرات بغداد، برای انجام گفت وگوهای بیشتر، کمتر از یک ماه دیگر مجددا گردهم آمده و به مذاکرات بپردازند.
مسکو؛ صاحبخانه میهمان
در آخرین ساعات گفت وگوها در بغداد توافق شد تا دور بعدی مذاکرات در 29 و 30خردادماه همان سال به میزبانی روس ها برگزار شود. به این ترتیب یکی از میهمانان مذاکرات خودش میزبان شد. در این مذاکرات جمهوری اسلامی ایران به طور مشخص روی چند محور اساسی یعنی اعتمادسازی، همکاری برای شفافیت، مخالفت با سلاح هسته ای و همکاری متعارف هسته ای تاکید کرد. مذاکرات این دور جدی تر، واقعی تر و فراتر از اظهار مواضع بود. با وجود تلاش غربی ها برای به شکست کشاندن مذاکرات «مسکو» این مذاکرات با درایت هیات ایرانی منتهی به شکست نشد و تنها دستاورد مذاکرات مسکو هم باز ماندن دریچه گفت وگو ها بود.
آلماتی 1؛ بسته پیشنهادی جدید 1+5
آلماتی قزاقستان در روزهای هشتم و نهم اسفندماه 91 میزبان هشتمین دور گفت وگو های ایران و 1+5 بود. در این نشست، 1+5 به ارایه پیشنهاد جدیدی به ایران پرداخت که تفاوت هایی با پیشنهاد بغداد داشت؛ هم در حوزه درخواست هایی که از ایران شد و هم در حوزه امتیازهایی که به ایران پیشنهاد داده شد. در این دور به ایران پیشنهاد داده شد فعالیت غنی سازی در فردو به طور محدود (شش ماهه) تعلیق شود و در عوض گروه 1+5 از جمله آمریکا تحریم هایی در حوزه پتروشیمی و طلا را علیه ایران تعلیق کند.
آلماتی 2؛ استقبال ایران از همکاری هسته ای
با ارایه پیشنهاد آلماتی و استقبال محدود ایران از این مساله زمان انجام دور بعدی مذاکرات نیز در فاصله کوتاهی تعیین شد. بنابر توافق صورت گرفته، مذاکرات آلماتی2 که دور نهم این گفت وگو ها و عملا آخرین دور مذاکرات ایران و 1+5 در زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد و دبیری جلیلی بود در 16 و 17 فروردین 92 برگزار شد. در این دوره ایران برنامه عملیاتی خود را در چارچوب طرح مسکو ارایه کرد. دو محور اساسی که در این مذاکرات برای جلب اعتماد ایران بیان شد عبارت است از شناسایی حق غنی سازی و خاتمه دادن به رفتارهایی که نشانه دشمنی با ملت ایران است. یکی از حاشیه هایی که در جریان این مذاکرات ماندگار شد انتشار عکس نمازخواندن جلیلی در میانه گفت وگوها بود.
ختم پرونده مذاکرات در دوران جلیلی
پس از این نشست مذاکرات ایران و 1+5 در محاق فرورفت و با نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری ایران و انتظار طرفین برای مشخص شدن رییس دولت جدید ایران از یک سو و حضور سعید جلیلی دبیر شورایعالی امنیت ملی در رقابت های انتخاباتی از سوی دیگر تردیدها را برای ادامه مذاکرات بیشتر کرد تا جایی که دو طرف به این نتیجه نانوشته رسیدند که تا پایان فصل تغییرات در ایران صبر کنند.
مشی جلیلی در مذاکره
به اعتقاد گروهی از تحلیلگران، بازخوانی اخبار و اطلاعات موجود درباره عملکرد جلیلی و تیم هسته ای او در شش سال ریاستش نشان می دهد سیاست اصلی تیم مذاکره کننده در آن دوران، مقاومت در برابر خواست های شورای امنیت در تعلیق غنی سازی اورانیوم با شعار سیاست «تهاجمی و طلبکارانه» بود. در دوران جلیلی غنی سازی اورانیوم با خلوص ۲۰درصد با هدف تولید سوخت برای رآکتور تحقیقاتی تهران و تولید رادیو داروها در داخل و تکمیل چرخه سوخت اتمی در ابعاد صنعتی آغاز شد و البته در این دوران شورای امنیت سازمان ملل سه بار دیگر علیه ایران قطعنامه صادر کرد.
زیر ذره بین، مقابل دوربین
پس از آنکه سعید جلیلی، دانش آموخته مکتب دانشگاه امام صادق(ع) تصمیم گرفت بخت خود را در کارزار مدیریت اجرایی کشور و در کسوت رییس جمهوری بیازماید، رفتار او در عرصه سیاست خارجی و مهم ترین چالش جمهوری اسلامی در مقوله مذاکرات هسته ای که تا آن زمان زیر ذره بین بود، از عمق به سطح آمده و در برابر دوربین های تلویزیونی ناچار شد در تقابل با رقبایش به انتقادهای دوران کاری خود پاسخ دهد. هنوز زمان زیادی از برگزاری مناظره های تلویزیونی ریاست جمهوری نمی گذرد و یقینا خیلی ها به یاد دارند که رقبای جلیلی از روحانی گرفته تا رضایی و ولایتی و قالیباف به سیاست های او در عرصه هسته ای انتقادهای تندی وارد کردند. این درحالی بود که همان زمان رسانه های اصولگرا و همفکران عقیدتی جلیلی نیز چندان از مشی و منش منتخب خودشان راضی نبودند.
البته چراغ انتقاد فردی همچون روحانی را علی باقری، معاون جلیلی در روزهای ثبت نام انتخابات ریاست جمهوری روشن کرد و عملا پایه مناظره غیر حضوری میان این دو کاندیدا را بنا نهاد. او در یکی از سخنرانی های خود در دانشگاه تهران گفت: «رویکرد تعاملی که این تیم در پیش گرفت تقابل هر چه بیشتر طرف مقابل را که همان سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه بودند، تشدید کرد و عملا ما هیچ امتیازی در این دوران از این سه کشور در گفت وگوهای خود نگرفتیم و صرفا امتیاز دادیم، این در حالی بود که دست خود را نیز در بخش فنی با قبول پروتکل الحاقی کاملا بسته بودیم. در واقع در دوره گذشته مذاکره ای وجود نداشت بلکه روندی که در پیش گرفته شده بود منافع و امنیت ملی کشور را به طور جدی مخدوش کرده و به آن صدمه زد.»
همچنین در سخنانی دیگر در مشهد مدعی شد: «در جریان گفت وگوهای سعدآباد و پاریس برخلاف فرمایشات رهبری عمل شده که البته اینها گفته های دبیر وقت شورای امنیت ملی و ادعای او است...»
این انتقادات البته از سوی ستاد روحانی بی پاسخ نماند و همان زمان در جوابیه ای آورده شد: «مگر شما، به عنوان مذاکره کنندگان فعلی پرونده هسته ای ایران، اجازه دارید تا بدون هماهنگی و تایید رهبری نظام، تصمیم مهمی اتخاذ کنید که مذاکره کنندگان قبلی این کار را انجام داده باشند. جناب آقای باقری! از این فرصت باید استفاده کرد و به جنابعالی و مسوولان فعلی مذاکرات هسته ای پیشنهاد داد تا کتابی درباره دوران مسوولیت تان در پرونده هسته ای تدوین کرده و به ذکر ماوقع دوران مسوولیت تان بپردازید تا مردم عزیز ایران بتوانند با مقایسه دو کتاب به قضاوت بنشینند به شرطی که کتابی با ذکر جزییات قابل انتشار تدوین شده باشد. در آن کتاب آیا، به ماجرای تحویل سند دو صفحه ای حاوی غلط های شکلی و محتوایی به ١+٥ و واکنش دور از ادب آنها، در مذاکرات ژنو اشاره خواهد شد؟! کپی صفحه اول برخی روزنامه ها نظیر نیویورک تایمز مورخ ٢٢ژوییه ٢٠٠٨ برابر با یکم مرداد ٨٧ که این سند را منتشر کردند و باعث تنزل جایگاه کشورمان در افکارعمومی شدند جایی در کتاب مذاکرات شما خواهد داشت؟! آیا به شایعات و خبرهای رسانه های بیگانه که نحوه رفتار هیات مذاکره کننده ایرانی، برای رفع تحریم ها در مذاکرات استانبول و بغداد را به گونه ای تشریح کرده اند که به تعبیر محترمانه اش «ملتمسانه» بوده است، پاسخ داده خواهد شد؟! ...»
پایان دوران هسته ای
شش سال سکانداری شورای امنیت ملی سرانجام با شعار «حیات طیبه» برای ورود به عرصه ای گسترده تر و برتن کردن ردای ریاست جمهوری، به پایان رسید. سعید جلیلی در انتخابات توفیقی نیافت و پس از آن به کسوت عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام درآمد. شاید سکوت او در مقابل موفقیت مذاکرات ظریف در ژنو اعتراضی باشد به منتقدانش.
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :