ازبکستان پس از اسلام کریم اف: سناریوهای پیش رو

سرانجام پس از گمانه زنی های رسانه ای فراوانی که درخصوص درگذشت و یا بیماری اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان صورت گرفت، تلویزیون دولتی ازبکستان شامگاه جمعه 2 سپتامبر 2016 (۱۲ شهریور 1395) به نقل از بیانیه مشترک پارلمان و دولت این کشور اعلام کرد که اسلام کریم اف، رئیس جمهوری ازبکستان، در بیمارستانی در شهر تاشکند، پایتخت، درگذشته است. بدین ترتیب، پس از صفر مرادنیازاف، رئیس جمهور فقید ترکمنستان، اسلام کریم اف، دومین رهبر از نسل رهبران دوران کمونیسم منطقه آسیای مرکزی است که با مرگ از قدرت سیاسی وداع نموده است. اسلام کریم اف که در اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی در سال 1989 میلادی به سمت دبیر اول حزب کمونیست در ازبکستان منصوب شده بود، پس از استقلال ازبکستان توانست در چهار دوره انتخابات ریاست جمهوری سال های 1991، 2000، 2007 و 2015، حضور خود را در راس قدرت سیاسی جمهوری ازبکستان تداوم بخشد. هرچند حضور طولانی کریم اف در راس قدرت سیاسی، توانست ثبات سیاسی و امنیتی را در پرجمعیت ترین کشور منطقه آسیای مرکزی را به دنبال داشته باشد، اما در عین حال نگرانی مداومی نیز از بابت فرایند جانشینی و انتقال قدرت در جمهوری ازبکستان از سوی صاحب نظران مطرح بوده است؛ چنانچه در چند روز اخیر نیز در سطح بسیار گسترده ای به این موضوع پرداخته شده است.
 
طبق قانون اساسی ازبکستان، پس از مرگ رئیس جمهور، رئیس سنای ازبکستان برای سه ماه کنترل کشور را در دست می گیرد تا تدارکات برگزاری انتخابات ریاست جمهوری جدید فراهم شود. بنابراین، نعمت الله یولداشف، رئیس سنای ازبکستان، کفالت مقام ریاست جمهوری را برعهده گرفته است و تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری که حداکثر باید ظرف سه ماه آینده (اواخر 2016 میلادی) انجام خواهد شود، عهده دار این مسئولیت می باشد.
 
گزینه های احتمالی جانشینی اسلام کریم اف
کریم اف 78 ساله پسر و یا جانشین مشخصی ندارد و همین امر موضوع جانشینی وی را به موضوعی مهم در فضای سیاسی داخل ازبکستان تبدیل نموده است و ناظران خارجی نیز با دقت و حساسیت این موضوع را دنبال می کنند. با وجود این، بر اساس سیر تحولات سیاسی چند سال اخیر ازبکستان می توان محتمل ترین گزینه های احتمالی جانشینی اسلام کریم اف را این گونه برشمرد:
 
1- گلناره کریم اف  (Gulnara Karimova): متولد 1972 میلادی (44 ساله)، دختر ارشد اسلام کریم اف، دانش آموخته اقتصاد در دانشگاه اقتصاد تاشکند، دارای مدرک کارشناسی مطالعات منطقه ای از دانشگاه هاروارد و دکترای علوم سیاسی از دانشگاه سیاست و اقتصاد جهانی تاشکند است. گلناره کریم اف در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ازبکستان حضوری بسیار فعالی داشته است. ریاست شورای سرپرستی بنیاد همایش فرهنگ و هنر ازبکستان، سفیر ازبکستان در دفتر سازمان ملل متحد در ژنو و سفیر ازبکستان در اسپانیا از جمله مهم ترین مسئولیت های وی به شمار می رود و به همین دلیل در محافل سیاسی و رسانه ای ازبکستان همواره از گلناره کریم اف به عنوان یکی از گزینه های جانشینی اسلام کریم اف یاد شده است.

با وجود این، مسائل حاشیه  های فراوان اخلاقی و اقتصادی گلناره کریم اف در سال های اخیر تا حد بسیار زیادی به این جایگاه و موقعیت سیاسی وی لطمه وارد ساخته است. طرح اتهام پولشویی و فساد مالی به گلناره در ازبکستان، فرانسه، سوئد، لیتوانی و سوئیس که منجر به توقف فعالیت هفت شبکه رادیو و تلویزیونی و مراکز تجاری وی از سوی اسلام کریم اف و نیز بازدداشت مدیران اقتصادی و رسانه ای نزدیک به گلناره از سوی سرویس امنیت ملی ازبکستان شد و نیز جنجال انتشار عکس های نیمه برهنه وی در اینترنت در سال 2013 میلادی که انعکاس بسیار منفی و گسترده ای در افکار عمومی و عصبانیت شدید اسلام کریم اف را در پی داشت و نیز حبس خانگی گلناره از سال 2014 میلادی تاکنون از مواردی است که از شانس گلناره کریم اف برای جانشینی پدرش کاسته است.
 
2- شوکت میرضیایف  (Shavkat Mirziyoyev): متولد 1957 (59 ساله)، نخست وزیر کنونی ازبکستان، فرد مورد اعتماد اسلام کریم اف و متحد کرملین که از سال 2003 میلادی تاکنون، عهده دار مسئولیت نخست وزیری ازبکستان بوده است و همین حضور طولانی 13 ساله در عرصه ساختار سیاسی توام با سوء ظن و حذف رقیب، حاکی از جایگاه قدرتمند شوکت میرضیایف در عرصه سیاسی ازبکستان است.

عواملی چون اعتماد اسلام کریم اف و سرویس های امنیتی ازبکستان به شوکت میرضیایف، حضور 13 ساله در جایگاه نخست وزیری و اداره امور اجرایی کشور و نیز رابطه وی با روس ها، موجب شده است از شوکت میرضیایف به عنوان یکی از گزینه های جدی جانشینی اسلام کریم اف نام برده شود.
 
3- رستم عظیم اف  (Rustam Azimov): متولد 1958 (60 ساله) که از سال 2005 میلادی تاکنون معاونت اول نخست وزیر و مسئولیت وزارت دارایی ازبکستان را بر عهده دارد.

عظیم اوف در گذشته نیز مسئولیت های مهمی چون وزارت اقتصاد، وزارت اقتصاد کلان و آمار، وزارت ارتباطات اقتصادی خارجی، سرمایه گذاری و تجارت ازبکستان را عهده دار بوده است.
 
4- رستم عنایت اف  (Rustam Inoyatov): متولد 1944 (72 ساله) که از سال 1995 میلادی تا کنون یعنی به مدت 21 سال ریاست سازمان امنیت ملی ازبکستان (اس. ان. بی) را برعهده دارد و به واسطه فعالیت های اطلاعاتی و جاسوسی در کا. گ. ب شوروی و نیز حضور در افغانستان (1971 تا 1981) از چهره های بانفوذ و قدرتمند اطلاعاتی و سیاسی ازبکستان محسوب می شود.

با وجود این، کهولت سن عنایت اف و اختلافات شدید و دیرینه وی با گلناره کریم اف از جمله عواملی است که بر وضعیت این مهره پرسابقه اطلاعاتی و امنیتی در مقام جانشینی اسلام کریم اف تاثیر منفی برجای گذاشته است.
 
با توجه نکات و ملاحظات یاد شده، به احتمال بسیار فراوان انتخاب و رقابت اصلی میان شوکت میرضیایف (نخست وزیر) و رستم عظیم اف (معاون اول نخست وزیر و وزیر دارایی) خواهد بود که  هر دو به لحاظ سنی زیر 60 سال هستند، بیش از یک دهه به صورت مستمر در راس ساختار سیاسی ازبکستان حضور داشته اند، مورد اعتماد شخص اسلام کریم اف، سرویس امنیتی ازبکستان و دولت روسیه بوده اند و همچنین از حاشیه های سیاسی، اخلاقی و مالی به مراتب کمتری در قیاس با گلناره کریم اف و رستم عنایت اف برخوردار بوده اند.
 
دورنمای تغییرات و اصلاحات در ازبکستان پس از کریم اف
هر چند در مقطع کنونی با قاطعیت نمی توان در مورد دورنما و حجم تغییرات و اصلاحات در ازبکستان پس از کریم اف صحبت کرد، اما می توان این پیش بینی را مطرح نمود که این کشور منطقه آسیای مرکزی دیگر ازبکستان دوران کریم اف نخواهد بود. کوشش احتمالی جانشین اسلام کریم اف برای ایفای نقش متفاوت در عرصه سیاست داخلی و خارجی ازبکستان، نکته اصلی و محوری تغییرات و اصلاحات آتی در این کشور است. تجربه انتقال قدرت در ترکمنستان و کوشش فراوان قربانقلی بردی محمداف در انجام اصلاحات داخلی و تغییر در رویکرد سیاست خارجی که در عبور از بی طرفی مطلق و تقریباً انزواگرایانه به بی طرفی مثبت، فعال و پرتحرک نمود پیدا کرد، با هدف خروج از سایه سنگین کیش شخصیت نیازاف (ترکمن باشی) و معرفی و تثبیت جایگاه خود به عنوان یک رهبر مستقل و توانمند صورت گرفت.
 
بنابراین، هر چند شرایط اجتماعی و سیاسی ازبکستان و ترکمنستان دارای تفاوت های مهمی است، اما از منظر فرایند انتقال قدرت سیاسی و کوشش جانشین رهبر فقید برای ایفای یک نقش مستقل و متفاوت می تواند دارای همانندی هایی باشد. از این رو، به دلیل کیش شخصیت و سلطه فراگیری که اسلام کریم اف در 25 سال گذشته در عرصه سیاسی ازبک ستان ایجاد کرده است، به احتمال بسیار فراوان، جانشین وی به اصلاحاتی (هر چند کنترل شده) در عرصه داخلی و خارجی ازبکستان دست خواهد زد تا هم از زیر سایه سنگین اسلام کریم-اف خارج شود و هم تصویر جدیدی در افکار عمومی داخل ازبکستان به ویژه نسل جوان از رهبری جدید شکل گیرد و چهره متفاوت و تازه ای نیز در سطح منطقه ای و بین المللی از ازبکستان پس از اسلام کریم اف ایجاد شود.
 
تغییرات احتمالی در سیاست خارجی ازبکستان از این منظر حائز اهمیت است که رویکرد سیاست خارجی ازبکستان در دوره اسلام کریم اف، سینوسی ترین و متغیرترین وضیت را در منطقه آسیای مرکزی تجربه نمود و همواره در میان نزدیکی و دوری به غرب و روسیه در نوسان بوده است. ازبکستان در سال 2013 برای دومین بار پس از سال 1999 از ترکیب پیمان امنیت دسته جمعی به رهبری روسیه خارج شد، از عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا خودداری نمود و از طرفی دیگر کوشش کرد با بهره گیری از شرایط افغانستان پس از 2014، بار دیگر به غرب نزدیک شود که نمونه بارز آن، میزبانی اجلاس 1+5 وزیر خارجه آمریکا و وزیران خارجه پنج کشور آسیای مرکزی در سمرقند در نوامبر 2015 بود. با تمام این اوصاف، ازبکستان هنوز نتوانسته است اعتماد کامل غرب، ناتو و اتحادیه اروپا را پس از حوادث اندیجان (2005) به دست آورد. بنابراین به نظر می رسد تعریف و اتخاذ یک رویکرد باثبات و روشن در عرصه سیاست خارجی، از جمله چالش های جدی جانشین اسلام کریم اف خواهد بود و طرف های روسی، چینی و غربی با دقت و حساسیت این موضوع را دنبال خواهند نمود که رویکرد سیاست خارجی ازبکستان تا چه میزان از روند سینوسی و متغیر دوران کریم اف خارج خواهد شد.
 
به نظر می رسد، کوشش احتمالی جانشین اسلام کریم اف برای ایفای نقش متفاوت در عرصه سیاست داخلی و خارجی ازبکستان که پیش تر به آن اشاره شد، در صورتی که به تحولی در رویکرد سیاست خارجی این کشور منجر شود، فرصتی ارزشمند برای بازتعریف روابط ایران و ازبکستان نیز محسوب خواهد شد که طی دو دهه گذشته از سطح چندان مطلوبی برخوردار نبوده است. در سه سال گذشته و پس از روی کار آمدن حسن روحانی نیز، ازبکستان تنها کشور منطقه آسیای مرکزی است که رئیس دولت آن، با رئیس جمهور ایران دیدار نداشته است و در اجلاس اخیر سازمان همکاری شانگهای در تاشکند نیز موضع چندان مثبت و حمایتی از سوی این کشور در زمینه تبدیل عضویت ایران اتخاذ نشد. بنابراین با آمادگی لازم و برنامه ریزی مناسب    می-توان از شرایط کنونی برای نزدیکی هر چه بیشتر تهران و تاشکند و بهبود روابط دو جانبه استفاده نمود.


----------
نویسنده: ولی کوزه گر کالجی - عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)