واگرایی دیدگاه های ایران و ترکیه تنش ها در قفقاز جنوبی را شدیدتر می کند

نویسنده: نیما خرمی

دیپلماسی ایرانی: درگیری بین ارمنستان و آذربایجان با تشدید تنش های ملی و قومی در همسایگی ترکیه و ایران همراه بوده است. در حالی که آنکارا به این خشونت ها دامن می زند، تهران به شدت نگران تشدید تنش های قومی در میان اقلیت های ارمنی و آذری خود است.

ترکیه که یک نیروی اقتصادی بزرگ تر در قفقاز به شمار می رود، در چند ماه گذشته دست کم در لفاظی ها کاملا از جمهوری آذربایجان حمایت و رزمایش نظامی مشترکی با این کشور برگزار کرده که بیشتر کسب آمادگی برای جنگ به نظر می آمد. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، از این مناقشات برای افزایش اعتبار خود نزد ملی گرایان داخلی و منحرف کردن اذهان عمومی از بحران اقتصادی دائمی در کشورش استفاده می کند؛ او در سال های اخیر در حومه مدیترانه بارها این رویکرد را به اجرا گذاشته است. سیاست تهاجمی خارجی اردوغان در داخل کشور به تقویت پایگاه سیاسی اسلام گرای او کمک کرده و اتحادی سهل با ملی گرایان سکولار را رقم زده است. اردوغان با اظهارات شدیدالحن درباره مهاجرت، لیبی و انرژی مدیترانه با اروپا و اقدام به بازیابی کاربری ایاصوفیه به عنوان یک مسجد، ظاهرا به دنبال یک پیروزی کوتاه مدت در خانه هر کاری می کند. با توجه به خصومت گسترده در ترکیه در قبال ارمنستان و روابط تنگاتنگ و تاریخی آن با جمهوری آذربایجان، از سرگیری جنگ بر سر قره باغ کوهستانی می تواند فرصت دیگری برای منحرف کردن اذهان عمومی برای اردوغان باشد. زمان بندی این تنش ها اصلا اتفاقی نیست: شیوع کووید 19 اقتصاد ترکیه را که پیشتر گرفتار بحران بدهی بود، به زانو درآورده است.

در سوی دیگر ماجرا اما ایران با خشم و نگرانی تحولات منطقه را به نظاره نشسته است. بخش قابل توجهی از جمعیت ایران (شاید حدود یک چهارم) را آذری زبانان تشکیل می دهند و می شود گفت یک بلوک سیاسی و اقتصادی تاثیرگذار در ایران هستند. بنابراین، جای تعجب نداشت که در ماه ژوئیه شهرهای تبریز، ارومیه و تهران به صحنه تجمعات آذری زبان ها در حمایت از جمهوری آذربایجان در مناقشات قره باغ تبدیل شدند. 

با این حال، جمهوری اسلامی در یکی از واضح ترین نشانه های رویکرد عملی در سیاست خارجی، به طور کلی در این مناقشات از ارمنستان مسیحی در قبال جمهوری آذربایجان با اکثریت شیعه حمایت کرده است. اگرچه روابط ایران و جمهوری آدربایجان در سال های اخیر بهبود یافته، اما تهران و باکو عمدتا بر سر مسائلی چون روابط جمهوری آذربایجان با اسرائیل، توسعه منابع انرژی در دریای خزر و ادعای حمایت ایران از گروه های مذهبی در داخل جمهوری آذربایجان اختلاف داشته اند.

جمهوری آذربایجان اخیرا از این مساله شکایت کرده که ایران با انتقال تسلیحات روسی به ارمنستان از حریم هوایی خود موافقت کرده است. یک وب سایت مرتبط با سرویس های امنیتی جمهوری آذربایجان در مقاله ای در 28 سپتامبر به این محموله ها اشاره کرد و نوشت: «چه کسی دوست و چه کسی دشمن است؟» باکو دست کم به صورت علنی شکایتی به تهران نکرد، اما در 29 سپتامبر مدعی شد که محموله های روسی به مقصد ارمنستان از طریق زمینی از ایران منتقل شده اند.

این بی اعتمادی قابل توجه بین دو کشور، تهران را در وضعیت نامناسبی قرار می دهد. با توجه به اینکه ایران به عنوان یک بازیگر بی طرف اعتباری نزد جمهوری آذربایجان ندارد، پیشنهاد آن برای میانجیگری به مثابهپیشنهاد آن در ماه ژوئیه، نادیده گرفته خواهد شد. با این وجود، تهران نمی تواند بی تفاوت بماند. ایران هم در ارمنستان و هم در جمهوری آذربایجان منافع اقتصادی دارد. اما مساله نگران کننده تر برای ایران، احتمال درگیری طولانی مدت در مرزهای شمالی است که می تواند به تجدید تظاهرات در حمایت از هر یک از طرف های درگیر در جنگ و شاید حتی درگیری های داخلی بینجامد و در پی نارضایتی های عمومی از شیوه مدیریت بحران کرونا توسط دولت و مشکلات اقتصادی، وجهه نارضایتی عمومی بیابد.

دیدگاه واگرای دو وزنه سنگین منطقه ای نمی تواند به برقراری صلح در قره باغ کمک کند. مساله این نیست که آنکارا یا تهران در گذشته نقش برقرار کننده صلح را ایفا می کردند و حالا اینطور نیست؛ بلکه مساله این است که با توجه به مشکلات کووید 19 و بحران اقتصادی و درگیری میانجی های سنتی مانند واشنگتن، مسکو و بروکسل با دیگر مناقشات تلخ در منطقه، جای تاسف دارد که دو قدرت منطقه ای نمی توانند نقش سازنده تری در پایان دادن به این جنگ قدیمی ایفا کنند.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34