ابتکار بندر و کانال خشک؛ راهی به سوی رنسانس اقتصادی عراق

نویسنده: فرشاد عادل، مدیر دپارتمان مطالعات کریدورها و سیاست‌پژوهی راه اندیشکده جهان معاصر

دیپلماسی ایرانی: توسعه‌ تجارت بین‌الملل و رونق حمل‌و‌نقل کالا از شرق به غرب جهان در پی سربرآوردن اقتصاد‌های نوظهور در شرق و جنوب‌شرق آسیا، کشور‌های مختلفی را در منطقه غرب ‌آسیا را ترغیب کرده است تا با شناخت ظرفیت‌های جغرافیایی خود و استفاده از آن ظرفیت‌ها، به نقش ‌آفرینی در این روند بپردازند و با طرح ابتکارهای مختلف، منافع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را پیگیری کنند. 

بر همین اساس شاهد هستیم که ابتکارهای تجاری و ترانزیتی مختلفی از سوی کشورهای منطقه به جهان عرضه شده‌اند که هریک به نحوی تلاش دارد که کشور ارائه دهنده ابتکار را به پل اصلی حمل و نقل کالا و انرژی از شرق به غرب جهان تبدیل کند. 

توسعه مسیرهای حمل و نقل کالا و انرژی علاوه بر به همراه داشتن منافع مادی و تولید ثروت، راهکاری برای دستیابی به توسعه در زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای، بندری و انرژی است و همچنین افزایش نفوذ و اثرگذاری در روند‌های سیاسی- اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی را به همراه دارد. کشور عراق نیز با درک این مطلب، پیگیری «پروژه‌ی بندر و کانال» را در دستور کار دارد. این پروژه اقدامی است که تلاش دارد تا عراق را به مسیر جدیدی برای دسترسی به اروپا تبدیل کند. 

توسعه بندر فاو بخش مهمی از این پروژه است که نقش دروازه ورود کالا را ایفا خواهد کرد؛ اما شاید بتوان ابتکار «کانال خشک عراق» را اصلی ترین بخش این پروژه دانست که توسعه و امنیت را برای عراق به همراه خواهد داشت و نقش این کشور‌ را در استراتژی‌های آتی مربوط به غرب آسیا برجسته تر خواهد ساخت.

راه ابریشم نوین عراق

‌در دسامبر 2022 بصره میزبان دومین کنفرانس بین‌المللی بندر فاو بود. مهم‌ترین محور این کنفرانس برجسته‌سازی ابتکار بندر فاو و کانال خشک عراق و چشم‌انداز‌های آتی این ابتکار بود. دکتر فرهان الفرطوسی، مدیر کل شرکت بنادر عراق در این کنفرانس گفت: «این بندر در استان بصره و منطقه الفاو ایجاد می شود، اما برای همه عراقی ها خواهد بود. این بندر مبدا کانال خشکی است که بصره را با عبور از شهرهای ناصریه، سماوه، کربلا، الانبار و نینوا به بنادر ترکیه متصل می‌کند». او در این کنفرانس تاکید کرد که «موقعیت جغرافیایی عراق نشان دهنده پیوند شرق و غرب است؛ و این سرمایه‌ای است که از طریق ایجاد کانال خشک، با منابع نفتی قابل مقایسه است. این اقدام علاوه بر اثرات محلی و منطقه‌ای، نقشه اقتصاد جهانی را تغییر خواهد داد. این پروژه هزاران مایل از فاصله دریایی و زمینی می‌کاهد و حدود 20 تا 25 روز سفر با کشتی را کاهش می دهد». 

الفرطوسی در ادامه‌ صحبت‌های خود خبر از برنامه‌ریزی برای ایجاد یک کریدور راه‌آهن داد که محموله‌های تجاری را از بندر فاو به ترکیه و سپس اروپا می‌رساند. ابتکار بندر و کانال به«راه ابریشم عراق مشهور شده است» و از مهم‌ترین پروژه‌ها برای احیای اقتصاد عراق است. بندر فاو و کانال خشک دو بال مهم از یک ایده‌ جامع هستند که جغرافیای عراق را به مسیری مناسب برای ترانزیت کالا و انرژی به اروپا تبدیل می‌کند.

پروژه بندر فاو

پروژه‌ بندر فاو در سال 2010 آغاز شد اما به دلیل مشکلات مختلف، روند اجرای آن دچار اخلال شد. تا اینکه در سال 2020 عراق  قراردادی به ارزش 2.6 میلیارد دلار با شرکت مهندسی و ساخت و ساز دوو کره جنوبی برای ساخت فاز اول بندر طی چهار سال امضا کرد. انتظار می‌رود این بندر در سال 2024 شروع به کار کند و تا سال 2025 به طور کامل تکمیل شود. بندر بزرگ فاو شامل 50 اسکله به طول 17 کیلومتر و ظرفیت 25 میلیون کانتینر در سال، 20 اسکله غیر کانتینری به طول 5 کیلومتر و ظرفیت 50 میلیون تن در سال، 20 اسکله برای کالاهای عمومی به طول 5 کیلومتر، یک اسکله خودرو با ظرفیت 400هزار خودرو در سال، 6 اسکله صادرات نفت با ظرفیت 230هزار بشکه در روز و همچنین مخازن برای واردات محصولات نفتی با ظرفیت 300هزار متر مکعب خواهد بود.  بندر گراند فاو با 99 اسکله، بزرگترین بندر غرب آسیا خواهد بود و از بندر جبل علی در امارات متحده عربی که دارای 67 اسکله کانتینری است، پیشی خواهد گرفت. 

کانال خشک

همزمان با توسعه‌ بندر فاو، عراق در حال کار کردن روی پروژه‌ کانال خشک است. این کانال شامل خطوط راه آهن، بزرگراه، و خطوط لوله نفت و گاز است و بندر گرند فاو عراق را مستقیماً از طریق ترکیه یا سوریه به اروپا متصل می‌کند. این امر در آینده نزدیک عراق را به یک مرکز اصلی برای حمل و نقل مقادیر زیادی کالا بین آسیا و اروپا و شرق و غرب جهان تبدیل خواهد کرد. عراق در تلاش است با همراهی کشور‌های مختلف، منافع اقتصادی این کشور‌ها را به توسعه‌ پروژه‌ی کانال خشک پیوند بزند تا از طریق سهیم کردن کشور‌های اروپایی، ترکیه، چین و... در سود این پروژه، جریان ترانزیت کالا را از این مسیر تضمین کند. 

تلاش عمده‌ عراق این است که این پروژه را با ابتکار کمربند و راه چین پیوند بزند. این مسیر ‌می‌تواند به عنوان یک مسیر جایگزین برای کانال سوئز و کریدور شمال جنوب عمل کند. لازم به ذکر است که میزان سرمایه‌گذاری چین در غرب آسیا و کشورهای عربی آفریقا در بین سال‌های 2005 تا 2022 به 2.25 تریلیون دلار رسیده که 12.6 درصد از کل سرمایه‌گذاری خارجی چین را تشکیل می‌دهد. در این مدت، عراق در میان کشورهایی که سرمایه‌گذاری‌های چینی را در منطقه جذب کرده اند، رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. 

از سوی دیگر با به وجود آمدن بحران اکراین و نیاز اروپا به یافتن مبدا جدیدی برای تامین انرژی، کانال خشک عراق در بلندمدت می‌تواند به یک مسیر مناسب برای ترانزیت انرژی از کشورهای عربی غرب آسیا به اروپا تبدیل شود. این مسیر با کاهش فاصله‌ میان قطر و اروپا، می‌تواند با عبور از ترکیه گاز مورد نیاز اروپا را تامین کند و در واقع شاید مهم‌ترین دستاورد ابتکار کانال خشک عراق را در بلند مدت بتوان تثبیت نقش عراق در تامین امنیت انرژی اروپا دانست. 

استفاده از کانال خشک عراق به عنوان نمونه‌ای از یک کریدور توسعه‌ای، ثروت و امنیت را برای عراق به همراه خواهد آورد و در چنین شرایطی با از بین رفتن تهدید‌های امنیتی، زمینه‌ لازم برای عبور خطوط انرژی از این کشور به مقصد ترکیه و اروپا فراهم خواهد شد. چنین اقدامی عراق را به عنوان کشوری برخوردار از جمعیت جوان و درآمد سرشار نفتی، در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای قرار خواهد داد که نقش خود را در تحولات بین المللی و منطقه‌ای با تضمین امنیت ترانزیت کالا و انرژی تثبیت خواهد می‌کند. 

اثرات بر ایران و الزام تدوین کلان استرانژی ملی

پروژه‌ بندر و کانال خشک عراق مسیری است که می‌تواند از جهات گوناگون نقش ایران در تحولات منطقه و بین‌المللی تحت تاثیر قرار دهد. در صورتی که ایران ابتکاری به منظور بهره‌مندی از مزایای این پروژه به همراه نداشته باشد، این مسیر می‌تواند به عنوان یک رقیب برای کریدور شمال جنوب به منظور اتصال جنوب شرق آسیا به اروپا عمل کند. از سوی دیگر نقش آفرینی این مسیر در تجارت انرژی می‌تواند زمینه‌ نادیده گرفتن ظرفیت‌های تولید انرژی ایران را برای اروپا فراهم کند و به بیان دیگر با تثبیت مسیر ترانزیت انرژی از حاشیه خلیج فارس به اروپا از مسیر عراق، ایران عملا از گزینه‌های تامین انرژی اروپا در بلند مدت حذف خواهد شد و این مساله نمونه‌ عینی تبدیل شدن فرصت به تهدید خواهد بود! 

از سوی دیگر نباید فراموش کرد که "شکل گرفتن توسعه در پیرامون ایران بدون توسعه در داخل کشور، به تهدید‌های امنیتی علیه ایران ختم خواهد شد" و می‌تواند آسیب به تمامیت ارضی را نیز به همراه داشته باشد. به همین منظور نیاز است تا ایران از کلان استراتژی ملی خود به منظور همراه شدن با روند‌های توسعه‌ منطقه‌ای رونمایی کند و برنامه‌ریزی‌های لازم را برای تبیین نقش خود در ابتکارهای منطقه ای انجام دهد. 

به همین منظور ایجاد و توسعه‌ کریدور ساحلی شمال خلیج فارس و دریای عمان به منظور ایجاد اتصال میان بندر چابهار تا خط آهن شلمچه بصره، اقدامی است که می‌تواند با خنثی سازی برنامه ریزی صورت گرفته برای تبدیل فاو به دروازه ورود کالا به اروپا، نقش ایران را به عنوان کشوری جایگزین ناپذیر در ایجاد اتصال میان شرق و غرب جهان تثبیت کند. چنین اقدامی می‌تواند زمینه‌ لازم برای متصل کردن  هند، جنوب شرق آسیا و کریدور CPEC را به کانال خشک عراق به وسیله‌ ایران فراهم کرده و علاوه بر ایجاد توسعه در خط ساحلی جنوب ایران، یک مسیر ترانزیتی مهم را به منظور تضمین امنیت تجارت جهانی عرضه کند.