سیاست خارجی واقعا رئالیسم اردوغان

نویسندگان:

دکتر امته گزوگزلی، استاد دانشگاه آنکارا

و

ابوالفضل پازوکی، پژوهشگر روابط بین الملل و فارغ التحصیل رشته روابط بین الملل دانشگاه بین الملل قبرس

دیپلماسی ایرانی: در روابط بین الملل مشهور و مکشوف است که مملکتی را نه دوستی پایدار و نه دشمنی پایدار است بلکه هر چه است منافع پایدار است و بس. این گزاره شاید لب لباب و شاه بیت مکتب واقع گرایی، در اشکال و اقسام گوناگونش، در روابط بین الملل باشد. 

چند روز گذشته  خبر تور عربی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه که به تازگی در رقابتی سخت و چالشی توانست بار دیگر در این مقام ابقا شود، به کشورهای حاشیه خلیج پارس، صدر اخبار بین المللی بود. برخی این رویداد و نزدیکی دوباره ترکیه با کشورهای شورای همکاری خلیج پارس یا همان جی سی سی را، به خصوص عربستان سعودی،  تحولی نو در شرایط و آرایش فعلی نیروها در پهنه سیاست منطقه ای و بین المللی انگاشته اند. 

ترکیه نوین از زمان تاسیس در سال ۱۹۲۳ شاهد و ناظر فرازها و فرودهای بی شماری در سیاست خارجه ای خود همچون دیگر دولت – ملت ها بوده است؛ از اعلام بی طرفی در جنگ جهانی دوم تا چرخش ناگهانی و پیوستن به بلوک غرب و ناتو در سال ۱۹۵۲. اما گویا این فرازها و فرودها و چرخش های استراتژیک ناگهانی که شاید بتوان آنها را پدیده "قوی سیاه" هم اطلاق کرد در دوره زمامداری اردوغان شدت و حدت بی سابقه ای به خود گرفته است. شاید سرآغاز آن را بتوان اواخر دهه اول هزاره سوم میلادی که مصادف با شروع تحولات در کشورهای عربی منطقه منا که بعدا به "بهار عربی" مشهور شد، دانست. ترکیه ای که تا قبل از این تحولات و تحت دکترین "عمق استراتژیک" داوود اوغلو، وزیر امور خارجه اسبق ترکیه، سعی در به صفر رساندن تنش ها با همسایگان خود را داشت به ناگاه وارد معرکه ای گسترده شد که تبعاتش از مصائب اجتماعی گرفته تا مشکلات کمرشکن اقتصادی تا امروز همراه با این کشور بوده است. اردوغان که توانسته بود با بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، روابط نزدیک و خانوادگی برقرار کند پس از شروع ناآرامی ها در سوریه در سال ۲۰۱۱ به دشمن شماره یک اسد تبدیل شد. از همین رو بود که بشار اسد، اردوغان را غیرقابل اطمینان ترین رهبر سیاسی جهان خواند و گفت که هیچ کس نمی تواند رفتار اردوغان را حتی برای چند روز ضمانت کند. و این آغازی بود بر چرخش های ناگهانی سیاست خارجی ترکیهِ اردوغان. 

مورد مهم دیگر، سرنگونی سوخو ۲۴، جت جنگی روسیه، در نزدیکی مرز ترکیه – سوریه در سال ۲۰۱۵ توسط نیروی هوایی ترکیه به تحریک ایالات متحده آمریکا بود تا جایی که مسکو و آنکارا را در آستانه یک رویارویی سخت نظامی تمام عیار قرار داد. اما یک سال به طول نینجامید که اردوغان پس از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ علیه وی با ابراز ندامت و اظهار عذرخواهی رسمی نسبت به پوتین با چرخشی ۱۸۰ درجه ای به سوی روسیه و ایران و مشارکت در گفت وگوهای آستانه سعی در متوازن کردن روابط خود و بالا بردن توان چانه زنی خود با شرکای غربی کرد.

در ادامه سیاست های مارپیچی و زیگزاگی آنکارا، پس از قتل جمال خاشقجی در کنسول عربستان سعودی در استانبول در سال ۲۰۱۸، این کشور فرصت را غنیمت شمرد تا از شر یکی از رقبایش در منطقه و جهان اسلام که همانند این کشور داعیه رهبری جهان اسلام – سنی – را داشت، راحت شود. از همین رو اردوغان شخصا رهبر کارزار جهانی برای به چالش کشیدن رهبران عربستان به طور مشخص محمد بن سلمان شد. طرفه آنکه چند سال قبل از آن شخص رجب طیب اردوغان میزبانی با شکوهی از سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه عربستان سعودی، در آنکارا داشت و در آن سفر شخصا بالاترین نشانه افتخار کشورش را برگردن پادشاه سعودی انداخت.

آخرین این چرخش ها که روسیه از آن به خنجر از پشت تعبیر کرد، آزادسازی نیروهای زندانی گروه تندروی آزوف و تحویل آنها به اوکراین بر خلاف توافقات قبلی بود. ترکیه حتی پا را از این هم فراتر گذاشت و رسما از پیوستن اوکراین به ناتو نیز پشتیبانی کرد.

حال سفر اردوغان به عربستان و دیدار و رایزنی هایش با همان بن سلمانی که وی را مایه ننگ جهان اسلام می دانست نشانگر و نماینگر چیست؟ آیا ترکیه قصد بازگشت به سیاست تنش صفر با همسایگان را دارد؟ آیا فشارهای اقتصادی و طوفان کمرشکن تورم رهبران این کشور را به اتخاذ سیاستی واقع گرا و به دور از هر گونه توهم و تصلب نوعثمانی گری وادار کرده است؟ آیا این بازسازی روابط با شیخ نشین های خلیج پارس  ناپایدار و مستعجل خواهد بود و ترکیه با بازگشت به حالت معروف در یارانه ها، کارخانه، سیاست تقابلی را نصب العین سیاست خارجی خود خواهد کرد؟

در هر صورت، ترکیهِ اردوغان به نیکی مصداق این واقعیت تلخ و سرد در روابط بین الملل است: کشورها نه دوست پایدار و نه دشمن پایدار دارند بلکه فقط منافع پایدار دارند و اعتماد و اطمینان هیچ محلی از اعراب ندارند.