خاستگاه: داستان آغاز گیتی و آدمی

نویسنده: حسن فتاحی

دیپلماسی ایرانی: به‌تازگی در ایران کتابی ممتاز ترجمه و چاپ شده است. نام کتاب «خاستگاه: داستان آغاز گیتی و آدمی» است و طرح روی جلد چشمگیری دارد. تصویری از قله‌ی دماوند، نماد صلابت و ایستادگی ایران. پشت جلد کتاب هم نوشته شده عکاس آن، مجید قهرودی، از عکاسان جوان کشورمان است و این عکس که زینت‌بخش جلد کتاب است، از تصاویر اخترشناسی برگزیده بین‌المللی است. کتاب «خاستگاه» نوشته کیهان‌شناس نام‌بردار ایرانیِ استاد دانشگاه کالیفرنیا-ریورساید، کنکاشی تأمل‌برانگیز درباره پرسش‌های اساسی پیرامون پیدایش گیتی و ماهیت آن است. این کتاب بیست‌وشش فصلی، که هیچ فرمولی ندارد و در عوض پر است از تصاویر خیره‌کننده، از ستارگان گرفته تا سلول‌ها و انسان‌های نخستین،‌ روایتی دانشی و فلسفی و حتی فرهنگی است از تلاش بشر برای فهم چیستی گیتی و خودش. 

بهرام مبشر مروری جامع بر نظریه‌های گوناگون در مورد آغاز همه‌چیز، از جمله مهبانگ و دگرگشت کیهانی و پیدایش زیست روی سیاره زمین را ارائه می‌کند. او به طرز ماهرانه‌ای توضیحات دانشی را با نگرش‌های فلسفی درهم‌می‌آمیزد و خوانندگان را ترغیب می‌کند تا درباره جایگاه خود در کیهان و چگونگی سازوکار گیتی بیندیشند. این کتاب روایتی دست‌یافتنی از مفاهیم پیچیده را برای مخاطبان زیادی با سطوح علمی متفاوت فراهم می‌سازد. 

مبشر در سرتاسر کتاب بر اهمیت کنجکاوی و جست‌وجوی دانش برای جابجا کردن مرزهای علم تأکید دارد. او خوانندگان را تشویق می‌کند تا باورهای تثبیت‌شده‌ی نادرست را زیر سؤال ببرند و با کمک علم درک درستی از گیتی و خودشان به دست آورند. این کتاب همچنین به زمینه‌های فرهنگی و تاریخی داستان خاستگاه گیتی و آدمی می‌پردازد و نشان می‌دهد که تمدن‌های گوناگون چگونه پدید آمده‌اند. مبشر با بررسی دیدگاه‌های متنوع از تاریخ علم گرفته تا تاریخ پیدایش انسان تابلویی را به تصویر می‌کشد که خواننده با خواندن کتاب گویی با تصویری روبروست که سرآغاز و سرانجام در آن دیده می‌شود. کتاب خاستگاه صرفاً یک کتاب دانشگاهی نیست؛ هرچند کارکردی دانشگاهی-دبیرستانی دارد. اما درواقع کتابی است که هویت گیتی و آدمی را نمایان می‌کند و تمرین ذهنی خوبی برای اندیشیدن و بیشتر آموختن است. هدف کتاب فقط انتقال دانش نیست بلکه نشان دادن پیوستگی رویدادها در دو محور است. یکی محوری که انسان از تاریخ باستان تاکنون طی کرده و حالا گیتی را می‌کاود. دیگری محوری که از مهبانگ آغاز و به زیست هوشمند در زمین انجامیده است. 

این کتاب در 515 صفحه و قطع بزرگ، با جلد سخت و تمام‌رنگی به دست انتشارات گوتنبرگ به چاپ رسیده است. کتاب از چهار بخش اصلی تشکیل شده. بخش نخست درباره فیزیک است. فیزیک مورد نیاز شناخت گیتی. فیزیک ذره‌های بنیادی و فیزیک حاکم بر گیتی. اما پیش از ورود به بخش فیزیک، دو فصل درباره تاریخ علم دارد که چه شد آدمی به فکر شناخت گیتی افتاد. بخش بعدی اخترشناسی است. اینکه کهکشان‌ها و ستارگان از کجا آمده‌اند. چرا ستارگان، از جمله خورشید می‌درخشند و در قلب ستارگان چه خبر است. کهکشان‌ها که آجرهای سازنده گیتی‌اند چگونه در انواع گوناگون پدید آمده‌اند و در دل خود صدها و میلیاردها ستاره را جای‌داده‌اند. در بخش اخترشناسی به موضوع سیاره‌های فراخورشیدی پرداخته‌شده که از هیجان‌انگیزترین بخش‌های پژوهشی امروز جهان است. بخش سوم کتاب درباره زمین‌شناسی است. سیاره آبی‌رنگ زیبایی که روی آن پدید آمده‌ایم و زندگی می‌کنیم. این سیاره، دستکم در سامانه‌ی خورشیدی، بی‌مانند است که توانسته در پس بیش از چهار میلیارد سال از زاده شدنش، چنان تاب بیاورد و آن‌چنان بخت با او یار باشد که دشت و کوه و صحرا و جنگل و حیوانات و پرندگان و انسان روی آن به وجود آیند. مبشر در بخش زمین‌شناسی به ما می‌گوید که همه‌ی این‌ها از کجا آمده‌اند. خود این سیاره چه سرگذشتی داشته و چرا امروز چنین است که هست. بخش پایانی کتاب درباره زیست‌شناسی است؛ اما زیست‌شناسی از منظر یک فیزیکدان. مبشر پس از زمین به زیست روی زمین می‌پردازد و خاستگاه سلول‌ها و حیات را تا آنجا که اجداد ما روی زمین ساختن تمدن و فرهنگ را آغاز کرده‌اند. 

از نکات برجسته کتاب به‌کارگیری مترجمان از واژگان درست دانشی زبان فارسی است. مترجمان در مقدمه‌شان به نکات زیادی اشاره کرده‌اند از جمله به‌کارگیری واژگان درست دانشی در فارسی. آن‌ها به‌درستی اشاره کرده‌اند که زبان‌ فارسی بن‌مایه دانشی خوبی برای واژه‌سازی علمی دارد. 

کتاب خاستگاه برای چند دسته از مخاطبان در ایران مرجعی عالی است. نخست معلم‌های مدارس در دبیرستان‌ها. معلم‌های فیزیک و شیمی و زیست و زمین‌شناسی مخاطبان خط مقدم این کتاب هستند. در برخی مدارس هم که نجوم تدریس می‌شود، این اثر برای تدریس مرجعی کافی و کامل است. همچنین در دانشگاه‌ها برای سال‌های نخست کارشناسی، کتابی درجه یک است. خوبی کتاب این است که هیچ فرمول یا معادله‌ای ندارد مگر در حد بدیهی‌ترین روابط که همه در دبیرستان با آن آشنایند. این کتاب را که به چند زبان ترجمه شده در آمریکا و چین در سال اول دانشگاه به گروهی گسترده از دانشجویان علوم و مهندسی درس می‌دهند تا نگرشی جامع به دست آوردند. همچنین کتاب برای مشتاقان علم که می‌خواهند عمیق اما با توضیحات ساده از سازوکار گیتی سردرآورند، مناسب است. کتاب خاستگاه مانند دریایی است که هرکسی با ظرف خود می‌تواند از آن به اندازه‌ای که می‌خواهد بهره ببرد. 

این کتاب از یک منظر متفاوت هم نیازمند تأمل است. نویسنده کتاب اگرچه از نام‌بردارترین دانشمندان کیهان‌شناس ایرانی در جهان است؛ اما دغدغه ایران را دارد. مترجمان هم در مقدمه‌شان نوشته‌اند که هدف‌شان اعتلای دانش بوده است. اینکه کل این کتاب، از نویسنده گرفته تا مترجمان و حتی عکاسی که عکسش زینت‌بخش طرح جلد کتاب شده، همه ایرانی هستند و یک کار گروهی خوب را پیش برده‌اند، نویدبخش گسترش همکاری و همیاری ایرانی‌ها برای توسعه سرزمین عزیزمان است. بیش باد چنین همکاری‌های سازنده برای آبادی و سربلندی ایران.