بررسی نتایج آرای شیعیان و سنی ها در دو انتخابات اخیر ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳

نویسنده: سیدرضا قزوینی غرابی، پژوهشگر مسائل عراق

دیپلماسی ایرانی: انتخابات پیش روی پارلمان عراق قرار است 20 آبان سال جاری برگزار شود. این انتخابات همیشه اهمیت خود را به دلیل ترسیم نقشه سیاسی جدید کشور در داخل و خارج پارلمان داشته است. جریان صدر که همواره یکی از مهم ترین بازیگران سیاسی در #عراق، خصوصا در میان شیعیان بوده است، تا این لحظه حضور در انتخابات پیش رو را تحریم کرده است. هر چند که هواداران آن به دستور رهبر این گروه و جریان، همچنان در حال ثبت مشخصات خود در شعبه های نام نویسی رأی دهندگان هستند و ثبت نام احزاب و گروه های مایل به شرکت در انتخابات تا 24اردیبهشت تمدید شده است اما همچنان خبری از بازگشت مقتدی صدر از نظر خود برای تحریم انتخابات نیست. از سوی دیگر، اهل سنت که چند سالی است رقابت میان آنها، رنگ و بوی بسیار شدیدی گرفته است نیز یکی از بازیگران جدید صحنه سیاسی عراق به ویژه در پایتخت شده اند. آرای احزاب سنی در آخرین انتخابات شوراهای استانی در سال 2023 قابل توجه بود. با اینکه حزب تقدم در این انتخابات 8 کرسی را به دست آورد (1 کرسی کمتر از حزب پیروز) اما به لطف این آراء و کنش گری سیاسی اش در ائتلاف با احزاب، توانست ریاست شورای استان بغداد را به عنوان یک حزب سنی در بغداد با اکثریت شیعی از آن خود کند. اکنون محمد الحلبوسی رئیس حزب تقدم و رئیس سابق پارلمان عراق، که ریاست دوباره وی بر پارلمان جدید دور از انتظار نیست، برخلاف سابق، این بار از بغداد نامزد خواهد شد که نشان دهنده اطمینان وی از آرای فراوانی است که از سوی رأی دهندگان سنی بغدادی به سبد وی ریخته خواهد شد. این موضوع احتمالا منجر به یک بسیج عمومی سنی در بغداد برای یک حضور پرقدرت خواهد بود.

فارغ از اینها، این پرسش مطرح می گردد که عدم مشارکت احتمالی صدری ها در انتخابات پیش رو خصوصا با توجه به وزن قابل توجه آنها در بغداد، آیا بر وزن شیعیان در انتخابات اثرگذارخواهد بود یا خیر؟ این موضوع چه تأثیری بر زمین اهل سنت به خصوص در شهر بغداد خواهد گذاشت؟

در این یادداشت به بررسی نتایج دو انتخابات اخیر عراق در بغداد – انتخابات پارلمانی 2021 و شوراهای استانی 2023 – خواهم پرداخت تا مشخص شود که مشارکت یا عدم مشارکت صدری ها تا چه اندازه بر نتایج انتخابات در افزایش یا کاهش کرسی های شیعیان و سنی ها در بغداد اثرگذار است.

1. انتخابات سراسری مجلس نمایندگان 2021 (استان بغداد)

●    تاریخ انتخابات: 10 اکتبر 2021
●    تعداد کرسی‌ها در بغداد: 69 کرسی (2 سهمیه کوتا).
●    نرخ مشارکت: حدود 42٪ در سطح عراق. (در بغداد 32.5%)
●    مشارکت جریان صدر: جریان صدر با قدرت تمام مشارکت کرد و با کسب 73 کرسی درمجموع عراق پیروزی بزرگی کسب کرد، که بر توزیع کرسی‌های شیعی تأثیر گذاشت. (هر چند که بعدها به دستور صدر، نمایندگان فراکسیون وی از پارلمان خارج شدند)
●    توزیع کرسی‌ها بر مبنای مذهب در بغداد (بر اساس نتایج نهایی):
●    شیعه: حدود 46 کرسی (66.6٪)، توزیع‌شده تقریباً به شرح زیر:
●    جریان صدر: 27 کرسی (بزرگ‌ترین فراکسیون در بغداد و عراق، با کسب 73 کرسی در سطح ملی)
●    دولت قانون (نوری المالکی): حدود 13 کرسی
●    ائتلاف فتح (هادی العامری، بخشی از چارچوب هماهنگی): حدود 3 کرسی
●    گروه ها و ائتلاف های شیعی کوچک تر (اشراقه کانون، حقوق و فراتین) 3 کرسی
●    سنی: حدود 18کرسی (26٪)، توزیع‌شده تقریباً به شرح زیر:
●    تقدم (محمد الحلبوسی): 11 کرسی
●    سیاده/العزم (خمیس الخنجر و دیگران): 7 کرسی
●    مستقل ها:  حدود 5 کرسی (7٪) (مذهب مشخص نیست).

● ملاحظات درباره 2021:

●    جریان صدر به دلیل پایگاه مردمی گسترده‌اش، به‌ویژه در مناطقی مانند شهر صدر، در صدر نتایج قرار گرفت.
●    چارچوب هماهنگی (دولت قانون، فتح) سهم قابل‌توجهی کسب کرد اما پشت سر صدر قرار گرفت.
●    نیروهای سنی به رهبری الحلبوسی و الخنجر در مناطق با اکثریت سنی (مانند اعظمیه) نتایج خوبی کسب کردند.
2. انتخابات شوراهای استانی عراق (استان بغداد) 2023
●    تاریخ انتخابات: 18 دسامبر 2023
●    تعداد کرسی‌ها در بغداد: 49 کرسی (به همراه 3 کرسی کوتا)
●    نرخ مشارکت: حدود 41٪ در سطح عراق (24% در بغداد در رأی گیری عمومی).
●    وضعت جریان صدر: جریان صدر انتخابات را تحریم کرد، که بر توزیع آراء شیعی تأثیر گذار بود.
●     کرسی‌های به دست آمده بر مبنای مذهب:
●    شیعه 30 کرسی (61.2٪)، توزیع‌شده به شرح زیر:
●    دولت قانون (نوری المالکی) 9 کرسی
●    نبنی (چارچوب هماهنگی) 9 کرسی
●    قوای دولت ملی 5 کرسی
●    الاساس 3 کرسی
●    ابشر یا عراق 2 کرسی
●    تجمع اجیال 1 کرسی
●    اشراقه کانون 1 کرسی
●    سنی19 کرسی (38.7٪)، توزیع‌شده به شرح زیر:
●    تقدم (محمد الحلبوسی) 8 کرسی
●    سیاده (خمیس الخنجر) 4 کرسی
●    العزم 4 کرسی
●    الحسم 3 کرسی

3. مقایسه بین دو انتخابات

الف. کرسی‌های شیعی

● 2021  مجلس نمایندگان 47 کرسی (66.6% از مجموع کرسی های اختصاص یافته به بغداد)

● 2023  شورای استان 30 کرسی (61.2%)

● بررسی:

● کاهش درصد نسبی کرسی‌های شیعی. این کاهش می تواند به دلایل زیر باشد:

● غیبت جریان صدر: در سال 2021، صدر 27 کرسی در بغداد کسب کرد که بخش بزرگی از آراء شیعی را به خود اختصاص داد. در سال 2023، آراء صدر بین ائتلاف‌های شیعی دیگر (مانند دولت قانون و نبنی) توزیع شد، اما کاهش نرخ مشارکت (41٪ در مقابل 42٪) مجموع آراء شیعی را کاهش داد.

● توزیع آرا شیعی: در سال 2023، چارچوب هماهنگی با جذب اکثر آرا شیعی، غیبت صدر را جبران کرد، اما تحریم صدری ها، باعث کاهش اشتیاق مردمی شد و بر درصد کلی تأثیر گذاشت.

ب. کرسی‌های سنی

● 2021 مجلس نمایندگان 18 کرسی (26%)

● 2023 شورای استان19 کرسی (38.7%)

● بررسی:

● افزایش درصد: نسبت کرسی‌های سنی از 26٪ در 2021 به نزدیک 39٪ در 2023 افزایش یافت. این افزایش می تواند به دلایل زیر باشد:

● تأثیر تحریم صدر: کاهش آراء شیعی به دلیل تحریم جریان صدر، وزن نسبی آراء سنی را در توزیع کرسی‌ها افزایش داد.

● بسیج رأی‌دهندگان سنی: در سال 2023، ائتلاف‌های سنی (به‌ویژه تقدم به رهبری الحلبوسی) از همبستگی طایفه‌ای پس از برکناری الحلبوسی از ریاست پارلمان بهره بردند، که رأی‌دهندگان سنی را به مشارکت قوی‌تر ترغیب کرد.

● نظام انتخاباتی: نظام "سانت‌لیگو" در سال 2023 به بلوک‌های سنی کمک کرد تا سهم نسبی بیشتری نسبت به نظام حوزه‌های چندگانه در 2021 کسب کنند.

4. تأثیر غیبت جریان صدر در جایگاه مقایسه

● در 2021: مشارکت جریان صدر به‌طور قابل‌توجهی کرسی‌های شیعی را تقویت کرد (66.6٪)، زیرا صدر 27 کرسی در بغداد به دست آورده بود. این امر نسبت کرسی‌های سنی (26٪) را کاهش داد، زیرا آراء شیعی بالا بین صدر و چارچوب هماهنگی توزیع شده بود.

● در 2023: غیبت صدر، به دلیل کاهش مشارکت، آرای شیعی را کاهش داد، که منجر به موارد زیر شد:

● کاهش نسبت کرسی‌های شیعی: از 66.6٪ به 61.2٪، زیرا بخشی از رأی‌دهندگان صدری رأی ندادند، در حالی که باقی آراء بین ائتلاف‌های شیعی دیگر توزیع شد.

● افزایش نسبت کرسی‌های سنی: از 26٪ به 38.7٪، زیرا آراء سنی سطح خود را حفظ کردند، در حالی که آرا شیعی به‌طور نسبی کاهش یافت.

● تفاوت اصلی: غیبت صدر به‌طور قابل‌توجهی کل کرسی‌های شیعی را کاهش نداد (زیرا چارچوب هماهنگی کمبود را جبران کرد)، اما وزن نسبی کرسی‌های سنی را به دلیل کاهش کل آراء افزایش داد.

5. تحلیل نتایج

● شیعه:

● در 2021، تسلط شیعی بر بغداد قوی‌تر بود (66.6٪) به دلیل مشارکت جریان صدر، که سهم بزرگی را به خود اختصاص داد. در 2023، به دلیل تحریم صدر و کاهش مشارکت این نسبت به 61.2٪ کاهش یافت ، اما نیروهای شیعی دیگر (چارچوب هماهنگی) کمبود را تا حدی جبران کردند. 

● کاهش نسبی (5.5٪) به اندازه‌ای نبود که تعادل طایفه‌ای را تغییر دهد، زیرا بغداد همچنان تحت تسلط نسبی شیعیان باقی ماند.

● سنی:

● افزایش نسبی در 2023 (از 26٪ به 38.7٪) نتیجه کاهش کل آراء شیعی و افزایش وزن نسبی آراء سنی بود.

● اما افزایش در تعداد واقعی (از 18 به 19) محدود بود، به این معنا که تأثیر آن اساسی نبود.

● زمینه سیاسی:

● در 2021، رقابت شدید بین صدر و چارچوب هماهنگی، کل آراء شیعی را تقویت کرد. در 2023، چارچوب هماهنگی به دلیل غیبت صدر تسلط یافت، اما کاهش مشارکت به سنی‌ها مزیت نسبی داد.

● ائتلاف تقدم (الحلبوسی) در هر دو انتخابات قدرت خود را حفظ کرد، اما در 2023 از همبستگی طایفه‌ای بیشتر بهره برد.

6. ماحصل

● تأثیر غیبت جریان صدر در مقایسه با 2021:

● کرسی‌های شیعه: نسبت آن‌ها از 66.6٪ (46 کرسی) در 2021 به 61.2٪ (30 کرسی) در 2023 به دلیل تحریم صدر و کاهش مشارکت کاهش یافت. اما نیروهای شیعی دیگر (چارچوب هماهنگی) کمبود را تا حدی جبران کردند و از خسارتی بزرگ جلوگیری کردند.

● کرسی‌های سنی: نسبت آن‌ها از 26٪ (18 کرسی) در 2021 به 38.7٪ (19 کرسی) در 2023 افزایش یافت، به دلیل کاهش کل آراء شیعی، افزایش وزن نسبی آراء سنی، و بسیج رأی‌دهندگان سنی.

● تفاوت اصلی: غیبت صدر تسلط شیعی را به‌طور نسبی کاهش داد و سهم سنی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داد (12.7٪ افزایش نسبی)، اما تعادل طایفه‌ای در بغداد همچنان به دلیل ترکیب جمعیتی به نفع شیعیان باقی ماند.

به طور مشخص، غیبت صدر، با اینکه نمی تواند منجر به برهم خوردن جدی تعادل کرسی های شیعیان در بغداد شود، اما این موضوع آثار خود را بر کاهش نسبت مشارکت شیعیان از یک سو و افزایش وزن نسبی آرای اهل سنت نشان خواهد داد. نام نویسی احتمالی رهبر حزب تقدم از بغداد، این بار می تواند حجم بسیج مردمی اهل سنت در بغداد را بیش از پیش کند و در کنار عواملی دیگر مانند عدم اقبال انتخاباتی مردم بغداد که عموما از شیعیان هستند، حضور منفک و چند پاره چارچوب هماهنگی شیعیان و غیبت احتمالی جریان صدر، نسبت آرای نامزدهای سنی را از بغداد بیش تر و در نهایت منجر به قدرت نمایی بیشتر اهل سنت در مقابل شیعیان شود.