اهمیت ژئوپولیتیکی خلیج فارس

نویسنده: دکتر محمد بیدگلی، دکترای علوم سیاسی و کارشناس مسائل ایران

دیپلماسی ایرانی: خلیج فارس به دلیل موقعیت خاص خود به عنوان بزرگ‌ترین ومهم‌ترین مرکزارتباطی میان سه قاره به‌شمار می‌رود. وجود منابع غنی و ارتباط خلیج فارس با مناطق آبی بزرگ جهان، سبب شده تا این منطقه یکی از مناطق مهم راهبردی دنیا قلمداد شود و به لحاظ نظریه های ژئوپلیتیکی وژئواستراتژیکی، بین المللی ترین منطقه دنیاست که به لحاظ منابع انرژی فضای مهمی را برای ایفای نقش بازیگران فراهم می کند.

حضور همواره قدرت ها و بازیگران جهانی موجب شده تا خلیج فارس در کانون اهمیت جهانی قرار بگیرد اما در کنار این اهمیت، متاسفانه این منطقه در طول صد سال اخیر بحران ها و تنش های فراوانی را پشت سر گذاشته است. دخالت و حضورقدرت های بزرگ به‌خصوص آمریکا در ترتیبات امنیتی و نظامی آن، وجود اختلاف مرزی فراوان بین کشورهای ساحلی و نبود مکانیسمی برای رسیدن به یک نظام امنیتی مشترک از جمله مهمترین مواردی است که باعث شده تا نه تنها همگرایی حاصل نشود، بلکه شاهد روند واگرایی میان کشورهای این منطقه باشیم.

آنچه در دهه‏‌های گذشته در این منطقه دیده شده، آمیزه‌‏ای از تک‌روی‌ها در سیاست خارجی، انقباض در سیاست‌های داخلی، تعریف امنیت ملی بر پایه مفاهیم و دیدگاه واقع‌گرایانه، واگرایی در سیاست های اقتصادی و اجتماعی و امور منطقه‌‏ای و تلاش برای برقراری پیوند با یک نیروی فرامنطقه‌‏ای بوده، هرچند که جمهوری اسلامی ایران همواره بر این نکته تأکید داشته که منطقه خلیج فارس باید از دخالت دیگران دور بماند و خود ساکنان منطقه مسائل و مشکلات خود را حل‏ و فصل کنند، ولی این خواسته تاکنون تحقق نیافته است.

وجود سه فاکتور برجسته یعنی دین مشترک، ژئوپلیتیک مشترک و منابع انرژی که بسترهای مناسبی را برای همگرایی و همکاری میان دولت‌های ساحلی فراهم می‌آورد، متأسفانه تحت تأثیر عوامل ثانویه‌ای چون اختلافات مرزی و ارضی، دخالت قدرت‌های جهانی در ترتیبات امنیتی و مناسبات نظامی و فقدان یک نظام امنیتی مبتنی بر همکاری قرار گرفته است و بروز تنش، اختلاف میان کشورهای فوق در طول بیش از چهار دهه اخیر را  شاهد بوده ایم.

به نظر می‌رسد همفکری، همگرایی و همبستگی کشورهای حوزه خلیج فارس در اتخاذ تصمیمات مطلوب سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار حیاتی است و دلایل این همگرایی شامل اشتراکات دینی، ژئوپولیتیک مشترک (احساس مشترک همجواری و تعلق خاطر به خلیج فارس، وابستگی به تنگه هرمز) و منافع مشترک در ارتباط با انرژی نمود پیدا می‌کند.

دولت‌های خلیج فارس می‌‏توانند با طراحی الگوی همگرایی منطقه‌‏ای و بر مبنای امکانات و مقتضیات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در جهت‌‏دهی به معادلات این منطقه و ارتقای جایگاه بین‌‏المللی آن نقش محوری ایفا کنند اما توجه به این سه گزاره تعیین کننده که هویت و بقا کشورهای مذکور بدان وابسته است زمینه های خوبی برای رسیدن به همگرایی را محقق می‌سازد.