تلاش‌های قزاقستان برای احیای «دریاچه مردۀ آرال»
قزاقستان در بحبوحه هشدارهای کارشناسان مبنی بر ناکافی بودن تلاش‌های بین‌المللی، اقداماتش برای احیای بخش شمالی دریاچه آرال را تشدید کرده و از کشورهای همسایه در آسیای مرکزی خواسته تا مشارکت خود را در همکاری‌های زیست‌محیطی منطقه‌ای افزایش دهند.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، قزاقستان تلاش‌های خود را برای احیای بخش خود از دریاچه سابق آرال تشدید کرده و از کشورهای همسایه در آسیای مرکزی خواسته تا مشارکت خود را در همکاری‌های زیست‌محیطی منطقه‌ای افزایش دهند.
دریاچه آرال که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، اکنون به نماد یک فاجعه زیست‌محیطی تبدیل شده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که تلاش‌های بین‌المللی همچنان ناکافی است.
روایت مرگ یک دریاچه
دریاچه آرال که در مرز بین قزاقستان و ازبکستان قرار دارد، در دهه 1960، زمانی که پروژه‌های آبیاری در مقیاس بزرگ، آب دو شاخه اصلی آن، یعنی رودخانه‌های آمودریا و سیردریا را برای حمایت از تولید پنبه و کشاورزی منحرف کردند، شروع به کوچک شدن کرد. جمعیت رو به رشد منطقه‌ای نیز فشار بیشتری را اضافه کرد.
تا سال 1989، دریاچه به دریاچه‌های آرال شمالی (کوچک) و جنوبی (بزرگ) تقسیم شد. در سال 2014، حوضه شرقی دریاچه آرال جنوبی به طور کامل خشک شد. امروز، بیابان آرال‌قوم بخش اعظم آنچه را که زمانی آب‌های آزاد بود، اشغال کرده است. قزاقستان از آن زمان بر احیای دریای آرال شمالی تمرکز کرده است.
بازگشت حیات به آرال شمالی؛ از احیای شیلات تا امید مردم
احیای دریاچه آرال شمالی تاکنون مزایای زیست‌محیطی و اجتماعی قابل مشاهده‌ای به همراه داشته است. بالا آمدن سطح آب، شوری را کاهش داده و به چندین گونه ماهی بومی اجازه بازگشت داده است. ماهیگیری محلی، که زمانی گمان می‌رفت از دست رفته، اکنون دوباره در جوامعی مانند آرالسک فعال شده است.
به گفته وزارت اکولوژی، صید سالانه ماهی در آرال شمالی از اوایل دهه 2000 بیش از 10 برابر افزایش یافته که باعث احیای اشتغال محلی و تقویت امنیت غذایی شده است.
کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که حتی دستاوردهای کوچک زیست‌محیطی نیز تأثیر روانی عمیقی بر ساکنانی داشته که زمانی شاهد ناپدید شدن دریا بودند.
دیپلماسی آب؛ آستانه خواستار اقدام منطقه‌ای شد
در 15 اکتبر، قزاقستان خواستار گسترش همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از دریاهای آرال و خزر شد. «یرژان آشیکبایف»، معاون اول وزیر امور خارجه، در «مجمع بین‌المللی اندیشکده آستانه-2025» سخنرانی کرد و بر سهم قزاقستان در دستور کار جهانی آب و هوا تأکید کرد.
وی خاطرنشان کرد که یک اجلاس منطقه‌ای آب و هوا که قرار است در سال 2026 در آستانه برگزار شود، بستری برای استراتژی‌های هماهنگ و تصمیم‌گیری مشترک در میان کشورهای آسیای مرکزی فراهم خواهد کرد.
آشیکبایف گفت: «آستانه همچنین خواستار افزایش مشارکت بین‌المللی در حل مشکلات زیست‌محیطی و حفظ منابع آبی دریاهای آرال و خزر است.»
پیشتر در 10 اکتبر، «اولژاس بکتنوف»، نخست‌وزیر قزاقستان، با مقامات ارشد تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در دومین نشست هیئت مدیره صندوق بین‌المللی نجات آرال (IFAS) به ریاست قزاقستان دیدار کرد. این رویداد بر لزوم یک رویکرد واحد منطقه‌ای تأکید کرد و اشاره داشت که احیای دریاچه آرال تنها از طریق اقدام جمعی قابل دستیابی است.
بکتنوف به چالش‌های فصل رشد اخیر اذعان کرد، اما گفت که همکاری منطقه‌ای به حفظ رژیم آبی پایدار در حوضه کمک کرده است.
وی گفت: «هر کشوری منافع ملی خود را دارد و ما موظف به دفاع از آن‌ها هستیم و همیشه این کار را خواهیم کرد. اما من متقاعد شده‌ام که اولویت استراتژیک و بلندمدت مشترک ما، روابط حسن همجواری است. در حل وظایف کوتاه‌مدت روزمره، نباید اولویت‌های بلندمدت را تضعیف کنیم. فکر می‌کنم که ما اقدامات مشترکی اتخاذ خواهیم کرد تا اطمینان حاصل شود که مسائل همیشه بر اساس منافع متقابل و قابل قبول برای طرفین حل می‌شوند.»
صندوق نجات آرال؛ چالش منافع بالادستی و پایین‌دستی
صندوق بین‌المللی نجات آرال (IFAS) که در سال 1993 توسط پنج کشور آسیای مرکزی ایجاد شد، چارچوب اصلی مدیریت مشترک منابع آب فرامرزی است. اگرچه این صندوق گفتگو را تسهیل کرده، اما برای غلبه بر منافع ملی واگرا تلاش کرده است.
در بالادست، قرقیزستان و تاجیکستان بر نیروی برق‌آبی تمرکز دارند، در حالی که کشورهای پایین‌دست به آبیاری متکی هستند. IFAS تحت ریاست فعلی قزاقستان، قصد دارد کار خود را از طریق اشتراک‌گذاری داده‌های دیجیتال و سیستم‌های نظارت بر کل حوضه که برای بهبود شفافیت و اعتماد طراحی شده‌اند، مدرن‌سازی کند.
ریاست قزاقستان بر IFAS، تحول دیجیتال و استفاده از هوش مصنوعی در مدیریت آب را در اولویت قرار داده است.
بکتنوف گفت این ابزارها شفافیت را افزایش، تلفات را کاهش و کارایی را بهبود می‌بخشند. یک سیستم خودکار یکپارچه برای نظارت و توزیع آب در سراسر حوضه دریای آرال در حال توسعه است.
تحلیلگر قزاق: فقط قزاقستان آرال را نجات می‌دهد
به گفته «مارات شیبوتوف»، تحلیلگر سیاسی، قزاقستان تا حد زیادی در تلاش‌ها برای احیای دریاچه آرال به تنهایی عمل می‌کند. او در شبکه‌های اجتماعی به آنچه که «کنایه ظریف به قرقیزستان» در اظهارات بکتنوف درباره اولویت دادن به اهداف بلندمدت توصیف کرد، اشاره کرد.
شیبوتوف نوشت: «در حال حاضر، قزاقستان به تنهایی در حال نجات دریاچه آرال است، هم آرال کوچک و هم دلتای سیردریا. ما برای این کار وام بانک جهانی گرفتیم و در حال بازپرداخت آن هستیم.»
شیبوتوف هشدار داد که تلاش‌های پایین‌دست بدون همکاری کشورهای بالادست بی‌فایده است.
وی تأکید کرد: «اگر آن‌ها آب را از بالادست رها نکنند، هیچ چیز کار نخواهد کرد. از این رو، درخواست برای توقف احتکار آب در مخازن یا تخلیه آن به آرناسای، جایی که ظرفیت محدود است، مطرح می‌شود. قزاقستان به کمک نیاز دارد.»
تغییرات آب و هوایی، مدیریت آب در حوضه آرال را پیچیده‌تر می‌کند. افزایش دما و تغییر الگوهای بارندگی تهدیدی برای کاهش جریان رودخانه‌های سیردریا و آمودریا است و فشار بر منابع آبی کمیاب را افزایش می‌دهد. خشکسالی‌های مکرر و امواج گرما، تلفات ناشی از تبخیر را بدتر می‌کند، در حالی که طوفان‌های گرد و غبار از بستر خشک‌شده دریا، نمک و آلاینده‌ها را در سراسر منطقه پخش می‌کند.
قزاقستان ابتکارات خود در دریاچه آرال را در چارچوب یک دستور کار گسترده‌تر آب و هوایی قرار می‌دهد و تأکید دارد که احیای محلی از اهداف جهانی سازگاری و تاب‌آوری پشتیبانی می‌کند.
اقدامات قزاقستان؛ از بازسازی سدها تا جنگل‌کاری در بستر دریا
قزاقستان دریاچه آرال شمالی را محور استراتژی احیای زیست‌محیطی خود قرار داده است. بر اساس گزارش وزارت منابع آب و آبیاری، دریاچه آرال شمالی اکنون 3065 کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد که نسبت به اوایل سال 2022، 111 کیلومتر مربع افزایش یافته است. پروژه‌های کلیدی شامل حفظ سد کوکارال و احیای دلتای رودخانه سیردریا است.
کارهای زیربنایی اخیر شامل بازسازی سدها بین دریاچه قره‌شالان و سیردریا، ساخت سد حفاظتی تائویر و احیای کانال قره‌شالان-1 است. سد کوکارال که دریاهای آرال شمالی و جنوبی را از هم جدا می‌کند نیز به بازسازی کامل نزدیک است. هدف این طرح‌ها حفظ دریاچه آرال شمالی و کاهش شوری است.
قزاقستان همچنین بر جنگل‌کاری بستر سابق دریا برای بهبود آب و هوای منطقه تمرکز کرده است. از سال 2021 تا 2024، جنگل‌کاری در 475 هزار هکتار انجام شد و 428 هزار هکتار دیگر برای سال 2025 برنامه‌ریزی شده است.
رویکرد متفاوت تاشکند؛ امید شکننده در آرالسک
در آن سوی مرز، ازبکستان اقدامات محدودتری را در حوضه آرال جنوبی دنبال کرده است. دولت، «منطقه دریاچه آرال» را به عنوان منطقه‌ای برای نوآوری‌های زیست‌محیطی تحت نظارت سازمان ملل ترویج کرده و بر انرژی سبز، کشاورزی پایدار و جنگل‌کاری بستر خشک دریا تمرکز دارد. با این حال، این پروژه‌ها عمدتاً به توسعه اقتصادی-اجتماعی می‌پردازند تا احیای هیدرولوژیکی، زیرا حوضه جنوبی تحت شرایط آبی فعلی تا حد زیادی غیرقابل بازیابی باقی مانده است.
در شهر بندری آرالسک قزاقستان، اثرات احیا ملموس است. ساکنانی که زمانی با عقب‌نشینی خط ساحلی سرگردان شده بودند، اکنون بازگشت آب را در نزدیکی شهر مشاهده می‌کنند. قایق‌های ماهیگیری کوچک دوباره ظاهر شده‌اند و خانواده‌هایی که در جستجوی کار مهاجرت کرده بودند، در حال بازگشت هستند.
یکی از ماهیگیران محلی اخیراً در مصاحبه‌ای تلویزیونی گفت: «ما یک بار دریا را از دست دادیم، اما اکنون دوباره امید داریم.» با این حال، مردم محلی می‌دانند که این احیا همچنان شکننده است و به همکاری مستمر و مدیریت دقیق فرامرزی بستگی دارد.
نظر شما :