سناریوهایی که محتمل است
انتخابات عراق و سیاست خاورمیانه‌ای بغداد
نویسنده: شهاب دلیلی، پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه
دیپلماسی ایرانی: رای مردم عراق در ۱۱ نوامبر ۲۰۲۵ تعیین می‌کند که اکثریت ۳۲۹ کرسی پارلمان عراق از آن کدام جریان سیاسی تعلق می‌گیرد و پس از تشکیل پارلمان، آیا محمد سودانی دولت دوم خود را تشکیل می‌دهد یا شاهد تشکیل دولت جدیدی از سوی رقبای او خواهیم بود. این انتخابات می‌تواند گامی در ادامه مسیر ثبات عراق باشد یا تعادل قوا را برهم زند و عراق را وارد دوره‌ای از چندپارگی در تصمیم‌گیری و طناب‌کشی کشورهای خارجی کند.
انتخابات پیش‌رو در عراق تحت تأثیر تحولات داخلی و منطقه‌ای قرار دارد. در دولت سودانی عراق به ثبات نسبی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رسیده و توانسته است در مسیر رشد گام بردارد. اما همچنان میراث‌دار شکاف‌های عمیق سیاسی موجود، مطالبات نسل جوان ناامید، بی‌ثباتی منطقه پیرامونی و تهدیدات تغییرات اقلیمی است. در سطح منطقه‌ای انتخابات پیش‌رو تحت تأثیر بازسازی محور مقاومت، تضعیف منطقه‌ای ایران در خاورمیانه، رقابت تهران – واشینگتن در عراق است. نباید فراموش کرد این انتخابات توسط جریان صدر تحریم شده و احتمالا این تحریم رو نرخ مشارکت تأثیر منفی می‌گذارد و عامل مهمی در ریزش رای سبد احزاب شیعه خواهد بود. به طوری که از ۲۹ میلیون واجد شرایط رای‌دادن، ۲۱ میلیون ثبت‌نام انتخاباتی (رجیستری) داده‌اند.
به این ترتیب با انتخاباتی روبه‌رو هستیم که لایه‌های مختلف و متعددی دارد و هر لایه می‌تواند به کانون تنش در فردای انتخابات تبدیل شود؛ قانون جدید انتخابات، تحریم انتخابات از سوی جریان صدر، شکاف درونی چارچوب هماهنگ شیعه، پراکندگی فهرست احزاب در بلوک شیعه، تغییر وسعت حوزه‌های انتخابی (از ۸۳ به ۱۸ حوزه)، ادعای تأثیر منابع مالی خارجی بر روند انتخابات و خرید و فروش رای و حتی کرسی پارلمان و... به کانون‌های بالقوه اعتراضات پساانتخاباتی بدل شده‌اند. برای مثال تحریم انتخابات از سوی جریان صدر می‌تواند به فرصتی برای احزاب رقیب تبدیل شود.
در مجموع انتخابات پیش رو به آزمونی برای عراق تبدیل شده است. آیا بغداد می‌تواند مسیر فعلی مدیریت موفق تنوع قومی – مذهبی را ادامه دهد؟ تغییر قانون انتخابات به نفع کدام یک از احزاب سیاسی عراق است؟ مهم‌تر این که شکاف میان احزاب شیعی بیش از احزاب رقیب برای کدام بازیگران منطقه‌ای مفید است؟ کشورهای منطقه چه تأثیری در انتخابات نوامبر در عراق دارند؟
بازیگران انتخابات ۲۰۲۵ عراق
نظام حزبی عراق سه بازیگر اصلی و اپوزیسیونی فعال دارد. به این ترتیب که علاوه بر احزاب شیعه و سنی، کردها نیز با دو حزب فعال ضلع سوم این انتخابات را تشکیل می‌دهند. نکته مهم این انتخابات و تقریبا انتخابات اخیر در عراق این است که رقابت اصلی نه بین احزاب شیعی، سنی و کردها بلکه بین احزاب شیعی جریان دارد و احزاب سنی و کرد بیشتر به دنبال حفظ سهم یا افزایش سهم خود در دولت ائتلافی هستند. در نتیجه وزن احزاب سنی و کرد بیشتر در زمان ائتلاف‌های پساانتخاباتی برای تشکیل دولت ائتلافی مشخص می‌شود.
دولت فعلی توانسته تنش‌های قومی را کاهش دهد اما با چالش‌های اقتصادی (بحران نقدینگی، وابستگی به نفت، کاهش ارزش دینار)، بحران امنیتی (مهار شبه‌نظامیان) و سیاسی (احتمال بحران ۷-۸ ماهه تشکیل دولت) روبه‌روست. اما با تمام این اوصاف، طبق نظرسنجی‌ها دولت سودانی بیشترین احتمال پیروزی در انتخابات و تشکیل دولت بعدی در عراق را دارد.
بلوک احزاب شیعه؛ درگیر اختلافات درون جناحی
حدود ۷۰ درصد کرسی‌های پارلمان فعلی در اختیار بلوک احزاب شیعه است. این جناح در انتخابات پیش-رو حداقل با سه فهرست جداگانه (سودانی، مالکی، خزعلی) شرکت می‌کند تا حداکثر رأی کسب کند و تصمیم نهایی در دولت تشکیل دولت را به ائتلاف پساانتخاباتی موکول کند. همانطور که گفته شد تحریم انتخابات از سوی بخشی از جریان شیعه، نگرانی‌هایی را برای بلوک رای آن‌ها ایجاد کرده است.
ائتلاف دولت فعلی به رهبری محمد سودانی به دنبال تشکیل دولت دوم خود است. آن‌ها تکنوکرات‌های ملی‌گرای عراق به حساب می‌آیند که تلاش دارند پایگاه رای خود که طبقه متوسط شهری در عراق است را به میدان انتخابات بیاورند و مجددا اکثریت پارلمان را از آن خود کنند. در رقابت و تبلیغات انتخاباتی هم بیش از هر چیز به موفقیت‌های دولت در دور نگه داشتن عراق از تنش‌های خاورمیانه، کاهش تنش‌های قومی – مذهبی در داخل عراق و رابطه همزمان با تهران و واشینگتن تأکید دارند. طبق نظرسنجی‌ها این ائتلاف بالاترین شانس پیروزی برای تشکیل دولت در انتخابات نوامبر را دارد. در مقابل، ائتلاف دولت قانونی به رهبری نوری مالکی تلاش دارد پیروز این انتخابات شده و به اکثریت کرسی‌های پارلمان دست یابد و دولت تشکیل دهد. در کنار دو جریان سودانی و مالکی، جنبش عصائب اهل‌الحق به رهبری قیس الخزعلی فعال است. نکته مهم این است که خزعلی به دلیل رقابت سیاسی با مالکی روابط نزدیکی با سودانی و ائتلاف الفراتین دارد؛ در نتیجه این احتمال وجود دارد که در ائتلاف پساانتخاباتی برای تشکیل دولت جانب سودانی و ائتلاف الفراتین را بگیرد. علاوه بر سودانی، مالکی و خزعلی، شیعیان در انتخابات پیش‌رو با جریان عمار حکیم و حیدر العبادی و سازمان بدر به رهبری هادی عامری شرکت می‌کنند. همانطور که گفته شد جریان صدر انتخابات را تحریم کرده اما شایعاتی مبنی بر حضور لحظه آخری پایگاه رای آن‌ها در انتخابات به گوش می‌رسد.
بلوک احزاب سنی؛ انشعاب داخلی
سبد رای احزاب عرب سنی در عراق به دلیل انشعاب درونی ریزش داشته است. به این صورت که آراء حزب تقدم به نفع احزاب کوچک‌تر ریزش کرده و باعث تضعیف حزب تقدم در ائتلاف‌های پساانتخاباتی شده است. حزب تقدم تحت شرایط خاصی وارد رقابت‌های انتخاباتی می‌شود. رهبر حزب که ریاست مجلس را بر عهد داشت، به جرم جعل سند از ریاست پارلمان کنار گذاشته شده و حزب نیز دچار اختلافات درونی است. آن‌ها در پارلمان فعلی ۳۷ کرسی دارند اما شانس کمی برای حفظ کرسی‌های خود در پارلمان بعدی دارند. با تمام این اوصاف اصلی‌ترین ترین حزب سنی در عراق به حساب می‌آیند. از حزب تقدم احزاب کوچکی انشعاب کرده‌اند که در انتخابات نوامبر با فهرست مستقل شرکت می‌کنند.
کردها؛ به دنبال افزایش سهم ملی
کردها همواره انتخابات را به چشم آزمونی برای افزایش سهم ملی می‌بینند؛ اما تنش میان حزب دموکرات و اتحادیه میهنی مانع بزرگی در تشکیل بلوک متحد و افزایش فشار و رسیدن به امتیازات بیشتر است. در ماه‌های منتهی به انتخابات پیش‌رو برخی از رسانه‌ها این احتمال را مطرح کردند که کردها با یکدیگر توافق کرده و با بلوک متحده وارد این انتخابات می‌شوند؛ که البته این طور نشد. کردها نیز مانند بلوک احزاب سنی و شیعه دارای احزاب کوچکی هستند که پتانسیل بالایی در ائتلاف‌های پساانتخاباتی و کمک به تشکیل دولت دارند.
سیاست خاورمیانه‌ای بغداد پس از انتخابات نوامبر ۲۰۲۵
در نظام سیاسی مبتنی بر محاصصه (سهمیه‌بندی مناصب سیاسی) و نظام انتخاباتی عراق، هیچ حزبی به تنهایی نمی‌تواند دولت تشکیل دهد. بنابراین، پس از انتخابات، شاهد ائتلاف‌های پساانتخاباتی و تشکیل دولت ائتلافی خواهیم بود. چارچوب هماهنگی شیعیان به عنوان بزرگ‌ترین جریان سیاسی، احتمالاً اکثر کرسی-های پارلمان را به دست خواهد آورد و به همان نسبت تأثیر زیادی در روند تشکیل دولت خواهد داشت. با تمام این اوصاف انشعاب احزاب شیعی و سنی، تحریم انتخابات از سوی جریان صدر و رقابت احزاب کرد و سنی برای سهم بیشتر از قدرت در تشکیل دولت بعدی عراق تأثیر می‌گذارد. سوال مهم این است که اگر هر یک از احزاب و جریان‌های سیاسی در دولت بعدی عراق دست بالاتر را داشته باشند، سیاست خاورمیانه عراق به احتمال زیاد به کدام سو خواهد رفت؟ دو احتمال قوی مطرح می‌شود. با توجه به وضعیت بازیگران در بازی انتخابات پیش رو، نتایج نظرسنجی‌ها و کمپین‌های انتخاباتی احزاب به احتمال زیاد چارچوب هماهنگ شیعه دولت بعدی را تشکیل خواهد داد با ذکر این نکته که تفاوت می‌کند سودانی یا مالکی دست بالا را داشته باشند. اگر سودانی دست بالا را در دولت بعدی عراق داشته باشد به احتمال زیاد تسریع روند خلع سلاح شبه‌نظامیان و نیروهای بسیج مردمی و متعاقب آن کاهش نفوذ سنتی ایران در عراق را شاهد خواهیم بود و در ادامه بغداد با هدف افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در زیرساخت‌ها به سراغ غرب و آمریکا خواهد رفت و در سیاست خارجی خود گرایش ملی‌گرایی (جریان سوم نزدیک به سودانی) را دنبال می‌کند. اما در صورتی که جریان نوری مالکی دست بالا را در دولت بعدی عراق داشته باشد افزایش نفوذ ایران در عراق و تأثیر بیشتر تهران بر سیاست منطقه‌ای بغداد را شاهد خواهیم بود. احتمالا واشینگتن نیز در واکنش به پیروزی جریان مورد حمایت ایران تحریم‌های بانکی عراق را تشدید خواهد کرد. البته احتمال دارد وضعیتی بینابینی ایجاد شود. به این معنا که در دولت بعدی عراق جریان مورد حمایت ایران و جریان ملی‌گرایی رقابت نزدیکی داشته و هیچ کدام دست بالا را نداشته باشند. در این صورت سیاست خارجی بغداد احتمالا همزمان با حفظ روابط با تهران، پیگیر بهبود روابط با غرب و آمریکا خواهد بود.
از سوی دیگر، اگر سودانی دست بالا را در انتخابات نوامبر داشته باشد و برای تشکیل دولت ائتلافی به سراغ احزاب سنی مثل حزب تقدم به رهبری حلبوسی برود (احتمالا ۲۰ کرسی در پارلمان بعدی خواهند داشت)، باید منتظر تمرکز پارلمان بر اجرای قانون خلع سلاح شبه‌نظامیان و نیروهای بسیج مردمی باشیم. مضاف بر این که هم سودانی و هم حلبوسی تمایل دارند برای افزایش سرمایه‌گذاری خارجی به واشینگتن نزدیک شوند. در مجموع با توجه به نظرسنجی‌های انجام شده و وضعیت احزاب رقیب، وضعیت جریان موسوم به مسیر سوم به رهبری سودانی بهتری از الباقی احزاب و جریان‌های سیاسی است.
سخن آخر
انتخابات پارلمانی ۲۰۲۵ عراق، بیش از هر چیز تنظیم مجدد (بازکالیبراسیون) قدرت در چارچوب نظم محاصصه است. فرآیندی دو مرحله‌ای که در مرحله اول مردم عراق با رای خود و در مرحله دوم ائتلاف پساانتخاباتی آن را رقم خواهند زد. اما با مشارکت احتمالا کمتر از ۴۰درصد (ادامه روند نزولی از ۶۲ درصد مشارکت در بهار عربی تا ۴۱درصد در انتخابات گذشته) تحولی ساختاری در قدرت عراق را شاهد نخواهیم بود و بیشتر احتمال تجدید توازن میان نخبگان قومی و مذهبی هستیم. احتمالا پیروزی جریان شیعی و کسب اکثریت پارلمان بیشتر از الباقی بازیگران این انتخابات است. در نتیجه تشکیل دولت دوم سودانی، حفظ روابط بغداد با تهران را شاهد خواهیم بود. با این توضیح که سودانی در دولت دوم خود تمایل بیشتری به بهبود روابط با آمریکا خواهد داشت. احزاب سنی در ائتلاف با دولت دوم سودانی نیز موافق این سیاست دولت او خواهند بود. بازیگران منطقه‌ای نیز اقدام گام به گام سودانی را می‌پسندند و به نفع خود می‌بینند. در نتیجه به احتمال زیاد عراق پس از انتخابات ۲۰۲۵ کشوری است که نفوذ سنتی ایران در آن کاهش یافته اما تمام نمی‌شود، بغداد به سراغ غرب و آمریکا می‌رود اما نه مثل عربستان و امارات. ملی‌گرایی سودانی و جریان میسر سوم او به راه خود ادامه می‌دهد تا در سایه ثبات و دوری از تنش‌های منطقه‌ای سرمایه‌گذاری غرب را افزایش دهد.
نظر شما :