فرصت‌های همکاری در نظم چندقطبی جهان
آفریقا در سیاست خارجی نوین ایران
نویسنده: اسماعیل رزاقی
دیپلماسی ایرانی: تحولات سال‌های اخیر در نظام بین‌الملل نشان می‌دهد که نظم تک‌قطبی غربی به‌تدریج جای خود را به نظمی چندمرکزی و سیال می‌دهد؛ نظمی که در آن قدرت‌های منطقه‌ای و اقتصادهای نوظهور، نقش فزاینده‌ای در شکل‌دهی به قواعد جدید جهانی ایفا می‌کنند. در این میان، قاره آفریقا با دارا بودن منابع عظیم معدنی و ظرفیت‌های بی‌بدیل انرژی و کشاورزی، به یکی از کانون‌های مهم توجه قدرت‌های جهانی تبدیل شده است.
برای ایران نیز، که در دهه اخیر سیاست متنوع‌سازی روابط خارجی و حرکت به سوی تعاملات جنوب–جنوب را در دستور کار قرار داده است، آفریقا نه تنها بازار اقتصادی بلکه عرصه‌ای برای بازتعریف جایگاه ژئوپلیتیکی و فرهنگی خود در نظم جهانی جدید به شمار می‌آید.
ظرفیت‌ها و فرصت‌های همکاری ایران با آفریقا
بررسی ظرفیت‌های مشترک نشان می‌دهد که همکاری ایران و کشورهای آفریقایی می‌تواند در چهار محور عمده دنبال شود:
۱) اقتصاد، انرژی و زیرساخت‌ها
ایران با تجربه گسترده در ساخت نیروگاه، خطوط انتقال برق، صنایع کوچک پتروشیمی و پالایشگاه‌های مقیاس متوسط، می‌تواند شریک قابل اعتمادی برای کشورهایی باشد که به دنبال انتقال فناوری ارزان و بومی هستند.
۲) امنیت غذایی و کشاورزی
ایران می‌تواند در پروژه‌های کشاورزی مشترک، انتقال فناوری آبیاری، تولید کود و غلات مشارکت کند. مانند «طرح امنیت غذایی ایران–آفریقا» با مشارکت روسیه و ایران برای تأمین کود، بذر و غلات بومی؛ الگویی سه‌جانبه که ضمن تضمین امنیت غذایی، منافع هر سه طرف را تأمین کند.
۳) دارو، سلامت و فناوری‌های بومی
صنایع دارویی ایران از مزیت رقابتی بالایی برخوردار است. صادرات داروهای ایرانی به کشورهای آفریقایی در حال گسترش است و می‌تواند با ایجاد «مراکز منطقه‌ای تولید دارو» در شرق و غرب آفریقا توسعه یابد. این همکاری‌ها نمونه‌ای از دیپلماسی سلامت محسوب می‌شود که به ارتقای وجهه نرم ایران نیز کمک می‌کند.
۴) آموزش عالی، علم و فناوری
بیش از ۳۰۰۰ دانشجوی آفریقایی در دانشگاه‌های ایران تحصیل می‌کنند. گسترش این روند از طریق ایجاد مراکز مشترک پژوهشی و برنامه‌های تبادل علمی می‌تواند به ایجاد شبکه‌ای از نخبگان آفریقایی مرتبط با ایران بینجامد؛ عاملی که در بلندمدت به تعمیق روابط فرهنگی و سیاسی منجر می‌شود.
چالش‌های پیش‌رو
با وجود فرصت‌های یادشده، سیاست آفریقایی ایران با موانع ساختاری جدی روبه‌روست:
فقدان راهبرد منسجم ملی: سیاست آفریقایی ایران در سطوح مختلف (وزارت امور خارجه، صمت، بهداشت و سایر وزارتخانه‌ها و نهادها) پراکنده است.
ضعف زیرساخت‌های مالی و بانکی: نبود سیستم بانکی و بیمه‌ای مشترک موجب شده است تجارت با کشورهای آفریقایی به‌صورت محدود و غیررسمی انجام شود.
کمبود خطوط حمل‌ونقل مستقیم: فقدان مسیرهای دریایی و هوایی منظم میان بنادر ایران و آفریقا هزینه تجارت را به‌شدت افزایش داده است.
رقابت بازیگران فعال: ترکیه، امارات و چین با حضور مؤثر در بازارهای آفریقا، فضای محدودی برای ایران باقی گذاشته‌اند.
نگاه سنتی در دستگاه‌های تصمیم‌گیر: هنوز در بیشتردستگاه ها و نهادها، نگاه غالب به تجارت و سیاست خارجی، غرب‌محور است و قاره آفریقا در اولویت پایین‌تری قرار دارد.
راهبرد پیشنهادی برای سیاست آفریقایی ایران
برای عبور از وضعیت فعلی و بهره‌گیری مؤثر از ظرفیت‌های قاره آفریقا، ایران به تقویت ساختارهای موجود و بازآرایی عملی سیاست آفریقایی خود نیازمند است. برهمین اساس می توان راهبردهای زیر را مورد تاکید قرارداد:
تقویت نقش ستاد آفریقا به‌عنوان نهاد راهبری
اعطای اختیارات ویژه به ستاد برای هماهنگی میان وزارت أمور خارجه، صمت، بهداشت و سایر وزارتخانه های درگیر در موضوعات آفریقا و اتاق‌های بازرگانی و تعاون ضروری است.
تمرکز بر کشورهای محوری و هم‌افزایی منطقه‌ای
تمرکز هوشمندانه بر کشورهایی چون اتیوپی (به‌عنوان مقر اتحادیه آفریقا)، نیجریه، آفریقای جنوبی، تانزانیا، کنیا، سنگال و غنا باید در دستور کار قرار گیرد. هر یک از این کشورها دروازه‌ای به یک زیرمنطقه‌ی استراتژیک قاره محسوب می‌شوند و می‌توانند حلقه‌های اصلی شبکه همکاری ایران–آفریقا باشند.
بهره‌گیری از ظرفیت همایش‌های ایران و آفریقا
برگزاری سه همایش ایران و آفریقا طی سال‌های اخیر، زمینه‌ای ارزشمند برای ارتباط میان دولت‌ها، فعالان اقتصادی بخش خصوصی و دولتی دو طرف فراهم کرده است. استمرار این همایش‌ها، در کنار نشست‌های تخصصی‌تر می‌تواند به نهادینه‌سازی شبکه‌ای از نخبگان، کارآفرینان و تصمیم‌گیران منجر شود.
توسعه دیپلماسی سه‌جانبه و پروژه‌های مشترک
همکاری ایران با شرکای شرقی همچون چین و روسیه در قالب طرح‌های سه‌جانبه با کشورهای آفریقایی، علاوه بر تسهیل تأمین مالی، می‌تواند الگویی از مشارکت متوازن و غیررقابتی ارائه دهد.
تقویت دیپلماسی عمومی و رسانه‌ای
استفاده از ظرفیت رسانه‌های آفریقایی، پلتفرم‌های فرهنگی مشترک و اعزام هنرمندان و اندیشمندان ایرانی می‌تواند تصویر ایران را از سطح سیاسی به سطح تمدنی ارتقا دهد.
جمع‌بندی
آفریقا امروز نه تنها قاره‌ای غنی از منابع، بلکه عرصه‌ای تعیین‌کننده در بازتعریف نظم جهانی است. ایران اگر بتواند از طریق فعال‌سازی ستاد آفریقا و بهره‌گیری از تجربیات موفق سه همایش اخیر، مسیر ارتباط نهادی و شبکه‌ای خود را با کشورهای این قاره تقویت کند، می‌تواند به جایگاهی باثبات‌تر و تأثیرگذارتر دست یابد.
در چنین چارچوبی، سیاست آفریقایی ایران از سطح گفتار دیپلماتیک به سطح تعامل راهبردی و توسعه‌محور ارتقا می‌یابد — تعاملی که هم به متنوع‌سازی روابط خارجی کشور منجر می‌شود و هم به بازآفرینی نقش تاریخی و تمدنی ایران در قاره‌ای که در حال برخاستن است.
نظر شما :