قطب نمای خاموش دیپلماسی اقتصادی ایران در آفریقا

نویسنده: دکتر علی مرتضوی شریف، کارشناس روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: قاره آفریقا با منابع سرشار و غنی که در آن هست به عنوان سرزمین فرصتها شناخته می شود که از دیرباز تا کنون  مورد توجه قدرت های جهانی و محل رقابت آنها بوده است. آفریقا دومین قاره بزرگ و دومین قاره پرجمعیت جهان با ۱٫۳۳ میلیارد نفر جمعیت است. آفریقا قاره ای با جمعیت جوان که حدود ۱۸٪ از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. سیاست های اعلامی ایران همواره مبتنی بر گسترش روابط اقتصادی ایران و آفریقا بوده است که به همین منظور روز گذشته اجلاس همکاری های ایران و آفریقا با حضور رئیس جمهور ایران و برخی مقامات کشورهای آفریقایی آغاز به کار کرد. اجلاسی که نحوه برگزاری آن نشان داد، ایران راهی بسیار طولانی در رسیدن به نقطه مطلوب در همکاری های خود با آفریقا دارد. در نظر بگیرید در اجلاسی که عنوان همکاری ایران وآفریقا را دارد، کشورهای غیرآفریقایی اعم از آسیایی، اروپایی و آمریکایی دعوت شده بودند در حالی که خیلی از آنها مانند انگیس، ترکیه، امارات، روسیه، عربستان، کره جنوبی، استرالیا، نروژ و... رقیب بالفعل ایران در قاره آفریقا هستند. ازآن بدتر جایی بود که مدیرعامل یکی از شرکت های مهم پتروشیمی در حضور مهمانان آفریقایی به معرفی رقبای ایران در بازار اوره آفریقا پرداخت! گویی مدیران شرکت های دولتی و خصولتی الفبای تجارت را هم نمی دانند، آن هم در شرایطی که قدرت های جهانی با سرعت بسیار در حال ایجاد زیرساخت و مستحکم کردن روابط خود در آفریقا هستند. برای این اجلاس فقط معاون رئیس جمهوری زیمبابوه، وزیر تجارت تونس، وزیر صنعت و معدن بورکینافاسو و معاون وزیر کشاورزی سیرالئون به عنوان مقامات ارشد دولت های آفریقایی شرکت کردند و جای خالی نماینده دولت‌هایی که 10 اقتصاد برتر آفریقا هستند کاملا جای تعجب داشت! پایین بودن سطح شرکت کنندگان کشورهای آفریقایی از ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران در این قاره نشان دارد که باید در این باره بازنگری اساسی در راهبردهای فمابین انجام شود!

طبعا خروجی ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران در آفریقا خود را در حجم تجارت ایران با آفریقا نشان می دهد که اکنون تنها سه درصد از صادرات و یک درصد از واردات کشور را تشکیل می‌دهد و به گفته وزیر صمت به حدود  ۸۰۰ میلیون دلار محدود شده است!

فقدان اطلاعات از ظرفیت های کلان اقتصادی قاره آفریقا باعث می شود تا وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران در افتتاحیه این اجلاس با نگاه خوش بینانه و با  افتخار از برنامه ریزی برای رسیدن به سقف سالانه ۱۰ میلیارد دلار حجم تجارت با دومین قاره پر جمعیت جهان خبر بدهد، در حالی که سال گذشته فقط حجم تجارت ایران و عراق 12 میلیارد دلار بوده است! 

در سال های اخیر و با افول قدرتBهای سابق استعماری، قدرت های نوظهوری مانند چین، هند، ترکیه و امارات  توانسته اند با راهبرد صحیح مبتنی بر شناخت در پرتو رشد اقتصادی سریع برخی کشورهای آفریقایی سهم مناسبی از این بازار را به دست آورند. 

چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری آفریقا شناخته می شود و حدود یک سوم بازار صادراتی این قاره در اختیار دارد. حجم تجارت دوجانبه چین و آفریقا در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار رسید و پروژه های زیرساختی مانند راه آهن، بنادر، و نیروگاه ها توسط شرکت های چینی در آفریقا اجرا شده اند. کشورهایی مانند نیجریه، آنگولا و آفریقای جنوبی بیشترین سهم را در این همکاری ها دارند.

اتحادیه اروپا در غالب کشورهای اروپایی مانند فرانسه، آلمان، و ایتالیا به دلیل روابط تاریخی و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، معادن، و انرژی های تجدیدپذیر، جایگاه مهمی در تجارت آفریقا دارند. اتحادیه اروپا حدود ۲۰۰ میلیارد دلار از کل مبادلات تجاری آفریقا را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داد.  

هند با تمرکز بر واردات منابع طبیعی (نفت، الماس، و فلزات) و صادرات محصولات دارویی و فناوری اطلاعات، به یکی از شرکای کلیدی آفریقا تبدیل شده است. حجم مبادلات هند با آفریقا در سال های اخیر به ۱۰۰ میلیارد دلار نزدیک شده و توافق های ارزی مستقیم (استفاده از روپیه) برای کاهش وابستگی به دلار نیز گسترش یافته است.  

آمریکا در حوزه انرژی (به ویژه نفت و گاز) و فناوری با کشورهایی مانند نیجریه، آفریقای جنوبی و آنگولا همکاری می کند. پروژه های امنیت غذایی و مقابله با تغییرات اقلیمی نیز بخشی از تعاملات اخیر آمریکا با آفریقاست.  

روسیه با تمرکز بر فروش تسلیحات، همکاری های اتمی و مشارکت در پروژه های معدنی (مانند الماس و طلا) با کشورهایی مانند مصر، آفریقای جنوبی، و سودان همکاری می کند. جنگ اوکراین و تحریم ها علیه نفت و گاز روسیه به همکاری های اقتصادی روسیه و آفریقا سرعت داد به نحوی که روس ها با سیاستگذاری در حوزه انرژی، آفریقا را به یکی از بازارهای هدف خود در حوزه انرژی تبدیل کرده اند. به همین منظوراستفاده از مکانیسم های غیردلاری (مانند روبل) نیز در مبادلات اخیر افزایش یافته است.  

قدرت های جهانی به سرعت در حال انحصاری کردن و گسترش حضور خود در بازار آفریقا هستند و این در حالی است که تجارت ایران با آفریقا در سال ۱۴۰۲ با کاهش ۵۰ درصدی روبه‌رو شد.  سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت با اشاره به حجم 1200 میلیارد دلاری تجارت خارجی قاره آفریقا معتقد است سهم ناچیز ایران از بازار آفریقا که حدود یک هزارم حجم تجارت خارجی این قاره است به ضعف زیرساخت‌ های ارتباطی ایران باز می‌ گردد. 

سیاستگذار دیپلماسی اقتصادی ایران برای طراحی یک برنامه اقتصادی – تجاری که ایران بتواند در قاره آفریقا اجرا کند، باید به چند عامل کلیدی توجه کند:

الف) نیازهای بازار آفریقا (تقاضا برای کالاها و خدمات ایرانی)  

ب) توانمندی‌های اقتصادی ایران (صادرات، فناوری، سرمایه‌گذاری)  

ج) راهبردهای همکاری برد-برد (توسعه مشترک، انتقال فناوری، مشارکت مالی)  

د) چالش‌های سیاسی و اقتصادی (تحریم‌ها، رقابت با چین، ترکیه و هند)  

همچنین سیاستگذار دیپلماسی اقتصادی ایران در تدوین برنامه پیشنهادی برای توسعه اقتصادی در آفریقا بایستی پنج محور اصلی را در نظر بگیرد:

1- توسعه صادرات غیرنفتی به آفریقا

2- سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌ها

3- انتقال فناوری و آموزش نیروی انسانی

4- توسعه همکاری‌های بانکی و مالی 

5- تقویت دیپلماسی اقتصادی و حضور در اتحادیه‌های آفریقایی

ایران در مسیر همکاری با آفریقا با چالش‌هایی نیز روبه‌روست که برای هر کدام می توان راهکارهایی در نظر گرفت: 

- تحریم‌ها: استفاده از مبادلات غیردلاری و همکاری با شرکای سوم (مانند روسیه و چین).  

- رقابت با چین و ترکیه: تمرکز بر کیفیت و قیمت رقابتی همراه با خدمات پس از فروش.

- ریسک‌های امنیتی: همکاری با دولت‌های باثبات و استفاده از بیمه‌های سرمایه‌گذاری.

همچنین وابستگی به صادرات منابع طبیعی (نفت، گاز و مواد معدنی) باعث شده است تا اقتصاد بسیاری از کشورهای آفریقایی در برابر نوسانات قیمت جهانی آسیب پذیر باشد. از سویی رقابت چین و غرب در آفریقا گاهی به تنش های سیاسی و اقتصادی منجر شده است که سیاستگذار دیپلماسی اقتصادی باید آن را مد نظر قرار دهد.  

در نهایت امیدواریم که متولیان و سیاستگذارن دیپلماسی اقتصادی در حوزه آفریقا بتوانند با نگاهی هوشمندانه برنامه ای را تدوین کنند که با دیپلماسی فعال، ایران عزیز  جایگاه خود را به عنوان یک شریک اقتصادی کلیدی در آفریقا تثبیت کند.