مراجعه به شورای امنیت سمبلیک است

دیپلماسی ایرانی: محمد خزاعی، نماینده جمهوری اسلامی‌در سازمان ملل متحد، با ارسال یادداشتی برای بان کی مون، دبیرکل سازمان، نسبت به ورود یک فروند هواپیمای بدون سرنشین به حریم هوایی این کشور به شدت اعتراض کرده و خواستار "اقدامات صریح و موثر" شورای امنیت علیه آمریکا شده است. در رابطه با این اقدام و دیگر اقداماتی که ایران می‌تواند در این راستا با دکتر یوسف مولایی استاد روابط بین‌الملل دانشگاه تهران به گفتگو نشستیم که حاصل آن را در زیر می‌خوانید:

آقای دکتر نماینده دائم ایران سازمان ملل متحد خواستار محکومیت ورود هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی به حریم هوایی ایران از سوی سازمان ملل شده است. به نظر شما آیا ایران می‌تواند در این مورد به شورای امنیت شکایت کند؟

هر کشوری دارای حق مراجعه به شورای امنیت است. این حق به صورت کلی و عمومی همیشه وجود دارد. ولی اینکه شورای امنیت تشخیص دهد که ایران اکنون می‌تواند این موضوع را در آنجا مطرح کند یا خیر باید از طریق آیین‌نامه داخلی شورا در دستور شورا قرارگیرد و سپس در مورد آن رای‌گیری شود تا موضوع در شورای امنیت مطرح شود. یعنی ایران همیشه می‌تواند درخواست دهد ولی اگر شورای امنیت به درخواست ایران پاسخ مثبت ندهد ایران عملا کار خاصی نمی‌تواند انجام دهد.

تا چه حد این اقدام، کاری مفید است؟

شورای امنیت بهترین نهاد برای اعلام اعتراض ایران است. چرا که این شورای امنیت است که باید بررسی کند که آیا نقض حاکمیت ایران تهدید کننده صلح و امنیت بین المللی است یا خیر. البته این مسئله حتما باید به نحوی به صلح و امنیت بین‌المللی مرتبط باشد، چرا که در چارچوب منشور سازمان ملل متحد، شورای امنیت متولی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی است و اگر موضوعی در حد و اندازه و مرتبط با صلح و امنیت بین‌المللی نباشد شورای امنیت وارد بحث این حوزه نمی‌شود.

چگونه ایران می‌تواند این مسئله را به تهدید صلح و امنیت بین المللی پیوند بزند؟

در حقوق بین الملل تعریف روشنی از اینکه چه چیزها و رفتارهایی مصداق به خطر انداختن صلح و امنیت بین‌المللی یا مصداق بر هم زدن صلح و امنیت بین‌المللی است صورت نگرفته است. مصداق‌ این مسائل را می‌توان در قطعنامه‌های متعدد شورای امنیت دید، بنابراین تشخیص این امر موضوعی بسیار پیچیده است و بدون هیچ معیار از پیش تعریف شده‌ای بر اساس تشخیص خود شورای امنیت سازمان ملل صورت می‌گیرد.

شورای امنیت در مقابل اعتراض ایران چه کاری ممکن است انجام دهد؟

به آیین کار شورای امنیت بستگی دارد. طرح یک مسئله در شورای امنیت ساز و کار خود را دارد. این که تشخیص بدهد که آیا این مسئله آنقدر حائز اهمیت هست که تشکیل جلسه دهد؟ ممکن است اساسا این مسئله در دستور قرار نگیرد.

اگر در دستور کار قرار بگیرد چه می‌شود؟

اگر در دستور کار شورای امنیت قرار بگیرد ممکن است شورای امنیت بیانیه بدهد و یا قطعنامه صادر کند. در شورای امنیت پرونده‌ها به دو صورت ممکن است مطرح شود. از یک سو مسئله می‌تواند در چارچوب فصل ششم منشور مطرح شود و شورای امنیت می‌تواند به طرفین توصیه کند تا مذاکره و اختلاف خود را از راه دوستانه حل کنند و حداکثر موضوع را به دیوان داوری و دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع دهند و در واقع توصیه‌نامه‌ای صادر می‌کند تا مساله دوستانه و حقوقی حل شود. گذشته از این در پاره‌ای از مواقع پا را فراتر گذاشته و توافق بین اعضا وجود‌ دارد که این امر مستقیما به صلح و امنیت بین‌المللی مرتبط است و همچنین صلح و امنیت بین‌الملل از این پرونده یا مساله مورد ادعا آسیب دیده است یا در حال به خطر افتادن است که در واقع در چارچوب فصل هفتم مورد بررسی قرار می‌گیرد و قطعنامه صادر می‌شود.

معمولا در مواردی نظیر این موضوع، شورای امنیت بیانیه صادر می‌کند و اظهار تاسف می‌کند و به دولت‌ها توصیه می‌کند خویشتن داری کنند. در مسئله مورد بحث قطعنامه هرگز تصویب نمی‌شود چرا که آمریکا وتو می‌کند. ولی به هر حال ایران چاره ای ندارد و باید این کار را بکند.

این کار به لحاظ حقوقی چه تاثیری دارد؟

ببینید شوای امنیت یک نهاد سیاسی است و این مسیر یک مسیر سیاسی است و چندان حقوقی نیست.

آیا ایران نمی‌تواند به یک نهاد حقوقی شکایت کند؟

نه. متاسفانه ضعف جامعه جهانی و نظام بین‌الملل این است که دادگاه‌های مستقل فراگیری که به همه اختلاف‌ها بین دولت‌ها صالح باشد و صلاحیت آن نیز به صورت اجباری در رسیدگی پذیرفته شود، وجود ندارد. بنابراین امکانات حقوقی خیلی گسترده نیست و معمولا مسیری دیپلماتیک در این‌گونه پرونده‌ها مطرح است و پیگیری می‌شود. بنابراین نمی‌توانیم از دادگاهی در این پرونده علیه آمریکا استفاده کنیم و مرجع صالحی برای بررسی این امر وجود ندارد. در این بین وقتی که تنها دادگاه بررسی، دادگاه بین‌المللی دادگستری لاهه است اما صلاحیت آن نیز اجباری نیست، به زور نمی‌توان برای پاسخگویی، دولتی را به آن دادگاه فراخواند. مگر اینکه از پیش در این رابطه و مورد اختلاف در چارچوب کنوانسیون‌هایی که دو طرف دعوا امضا کرده‌اند صلاحیت دیوان لاهه پذیرفته شده باشد تعریف شود. مثلا کارشناسان این پرونده را به کنوانسیون وین حقوق دیپلماتیک ارجاع دهند و اشاره کنند که چه چیزی در این مورد نقض شده که می‌تواند صلاحیت دیوان لاهه در این مورد اجباری باشد. به طور نمونه ما در گذشته در مورد قضیه ایرباس به دیوان لاهه رفتیم، اما در این مورد از معاهده‌ای بین ایران و آمریکا (یعنی معاهده مودت ایران و آمریکا در 1955) استفاده کردیم. بنابراین باید چنین کنوانسیون‌هایی باشد تا بر اساس آنها پرونده را پیگیری کنیم. بنابراین شورای امنیت مسیر سیاسی است و حقوقی نیست. ولی مرجع بین المللی که صلاحیت اجباری داشته باشد مثل دیوان بین المللی دادگستری لاهه نداریم که بتوانیم به نحوی با تفسیرهایی مثلا با استناد به معاهده مودت بین ایران و آمریکا به این دیوان شکایت کنیم. به هر حال مراجعه به شورای امنیت تنها کاری است که می‌توانیم بکینم که مسیری دیپلماتیک و سیاسی است. این مسئله راه حل حقوقی ندارد.

برای موفقیت در این رویکرد سیاسی و دیپلماتیک ایران چه کاری باید بکند؟

اینجا دیگر بحث استفاده از ابزارهای دیپلماتیک است. صدور بیانیه، ایراد سخنرانی، و استفاده از دولت‌های همسو برای حمایت در سطح بین المللی از راه‌های دیگری است که صورت می‌گیرد. در چنین فضایی امکان موفقیت در این مبارزه دیپلماتیک به وزن کشورها در مناسبات بین المللی بستگی دارد. به اندازه این وزن است که این اقدامات معنا پیدا می‌کند و می‌تواند موثر واقع شود و گرنه تمامی‌این اقدامات سمبلیک محسوب می‌شود و نتیجه ای نخواهد داشت.