کریدور صدرک؛ جایگزین اعتمادساز به جای مسیر ترامپ

نویسنده: نایری هوخیکیان - ارمنستان

دیپلماسی ایرانی: بیانیه‌ای که در ۸ اوت ۲۰۲۵ بین ارمنستان، آذربایجان و ایالات متحده در واشینگتن امضا شد، آغاز برنامه «کریدور زنگزور» را که «مسیر ترامپ» نامیده می‌شود، اعلام کرد. طبق بند ۴ این بیانیه، ارمنستان و ایالات متحده، و همچنین اشخاص ثالث با توافق متقابل، شرایط اصلی برنامه TRIPP را که قرار است در ارمنستان اجرا شود، تعریف خواهند کرد. یعنی، حداقل در سطح این متن، مبهم است که TRIPP چه چیزی را نشان می‌دهد و معیارهای اصلی آن چیست، که این امر سوالات بیشتری را در منطقه‌ای که از قبل پیچیده است، ایجاد می‌کند.
 
کاملاً واضح است که هر چقدر هم که مقامات جمهوری ارمنستان سعی کنند وانمود کنند که صلح بین ارمنستان و آذربایجان برقرار شده است، هیچ کریدوری وجود ندارد، بلکه صرفاً این مسیر جاده‌ای است که از قلمرو حاکمیتی ارمنستان عبور می‌کند، واقعیت این نیست. 

واضح است که عبارت «عبور بدون مانع» در بند ۳ بیانیه واشینگتن برای درک این موضوع که «جاده» برنامه‌ریزی شده حداقل یک جاده معمولی نیست، کافی است. برای مثال، مسیر موجود که به معنای واقعی کلمه چند کیلومتر به موازات TRIPP/«کریدور زنگزور» از طریق خاک ایران امتداد دارد، هیچ رژیم خاص یا گذرگاه بدون مانعی را شامل نمی‌شود، با این حال دهه‌هاست که با موفقیت عمل می‌کند و همچنان نیز ادامه دارد. در شرایط صلح واقعی، نیازی به زیرساخت یا رژیم‌های خاص نیست.
 
اگر پروژه TRIPP/«کریدور زنگزور» به طول ۴۳ کیلومتر آغاز شود، موقعیت ارمنستان، ایران، روسیه و گرجستان در منطقه به طور قابل توجهی تضعیف خواهد شد. گرجستان اهمیت ترانزیتی خود را به شدت از دست خواهد داد. برای همه کشورهای ذکر شده، مسیر زمینی به خاورمیانه بدون تلاقی با محور آذربایجان-ترکیه غیرممکن خواهد شد و این کشورها را بیش از پیش به آذربایجان و ترکیه وابسته خواهد کرد. این امر در مورد ارتباط بین اتحادیه اروپا و ایران از طریق بنادر گرجستان نیز صادق است.
 
مسئله پیچیده و حساس تبادل مناطق محصور بین ارمنستان و آذربایجان نیاز به ذکر جداگانه دارد. در طول موجودیت اتحاد جماهیر شوروی، به دلایل مختلف، مناطق محصور در تعدادی از جمهوری‌های شوروی تشکیل شد - سرزمین‌هایی که بخشی از یک جمهوری شوروی بودند اما توسط قلمرو یک جمهوری شوروی دیگر احاطه شده بودند. در مورد ارمنستان و آذربایجان، یکی از این مناطق، تیگراناشن است که آذربایجان آن را متعلق به خود می‌داند. تیگراناشن در بخش کوهستانی مرتفع تنها جاده بین ایالتی که استان‌های وایوتس دزور و سیونیک ارمنستان را به ایران متصل می‌کند، واقع شده است. اگر تیگراناشن تحت کنترل آذربایجان باشد، طبیعی است که آذربایجان این فرصت را خواهد داشت که به شکل ایست‌های بازرسی و هزینه‌های ترانزیت، فشار بیشتری بر طرف ارمنی وارد کند. 

در همین حال، ساخت یک جاده فرعی از نظر فنی دشوار، زمان‌بر، پرهزینه و طولانی‌تر خواهد بود. مشکل تبادل مناطق محصور در چارچوب فرآیند تعیین حدود و علامت‌گذاری مرزی که پس از جنگ ۲۰۲۰ آغاز شد، تشدید شده است، جایی که طرف آذربایجانی موضعی سختگیرانه و حداکثری اتخاذ کرده است.
 
با چنین صف‌بندی نیروها چه می‌توان کرد؟ ما پروژه «کریدور صدرک» را پیشنهاد می‌کنیم که در کنار طرح TRIPP و رفع انسداد سایر مسیرهای ارتباطی، موازنه قدرت در منطقه را احیا کرده و به شکل‌گیری فضایی از اعتماد متقابل در روابط ارمنستان و آذربایجان کمک خواهد کرد.
 
با نگاهی به نقشه منطقه، می‌بینیم که کوتاه‌ترین مسیر از روستای یراسخ در استان آرارات ارمنستان تا مرز ایران، از منطقه صدرک جمهوری خودمختار نخجوان که تابع آذربایجان است، می‌گذرد. این مسیر از رودخانه ارس عبور کرده و با جاده بین ایالتی که از نزدیکی روستای کارا-کویون ایران می‌گذرد، تقاطع خواهد داشت و از آنجا ۱۲۷ کیلومتر در امتداد جاده موجود تا شهر جلفا، یک قطب مهم تجاری، اقتصادی و حمل و نقل در ایران، امتداد می‌یابد. 
 
طول «کریدور صدرک» در یک خط مستقیم، از مرز دولتی ارمنستان در نزدیکی شهرک یراسخ در استان آرارات تا تقاطع با جاده بین ایالتی که از نزدیکی روستای ایرانی کارا-کویون می‌گذرد، تنها ۱۵ کیلومتر است که تقریباً سه برابر کوتاه‌تر از TRIPP/«کریدور زنگزور» است.
 
اگر جاده از ایست‌های بازرسی باورا و/یا باگراتاشن که ارمنستان را به گرجستان تا ایست مرزی آگاراک ایران و سپس به شهر جلفا در ایران متصل می‌کند، حدود ۷۰۰ کیلومتر باشد که کامیون‌ها در بهترین حالت آن را در ۱۸ تا ۲۰ ساعت طی می‌کنند، با راه‌اندازی «کریدور صدرک»، این مسیر حدود ۳۵۰ کیلومتر کوتاه‌تر خواهد شد. این مسیر از جاده‌های کوهستانی و پرپیچ‌وخم جنوب ارمنستان عبور می‌کند و فاصله باگراتاشن تا جلفا در ایران حدود ۴۲۰ کیلومتر خواهد بود که کامیون‌ها آن را تنها در ۸ تا ۹ ساعت طی می‌کنند.

مسیر پیشنهادی در مقایسه با جاده‌ای که از طریق استان سیونیک به ایران متصل می‌شود، از نظر صرفه‌جویی در زمان و منابع، به‌طور قابل‌توجهی ارزان‌تر است. این امر به نوبه خود، جذابیت آن را برای افزودن جریان‌های بار اضافی افزایش می‌دهد و به‌عنوان یک مسیر جایگزین توسط شرکت‌های حمل‌ونقل بار در نظر گرفته خواهد شد.
 
به طور خاص، حمل و نقل از ایران به بندر پوتی گرجستان نه تنها از طریق خاک آذربایجان، بلکه از طریق ارمنستان از طریق مسیر زیر نیز راحت خواهد بود: مرز ایران - "کریدور صدرک" - یراسخ - باورا - پوتی.

 علاوه بر این، نوسازی زیرساخت‌ها و ساخت تونل‌ها در ایست بازرسی لارس علیا بین گرجستان و روسیه قرار است در سال 2027 تکمیل شود. این امر امکان کوتاه کردن جاده، بهبود ظرفیت ایست بازرسی، رفع انسداد مکرر آن به دلیل هوای بد در زمستان، کاهش دفعات ترافیک و کوتاه کردن زمان حمل و نقل را فراهم می‌کند. این امر برای سودآوری حمل و نقل بار از ایران از طریق خاک ارمنستان به روسیه حیاتی خواهد بود و به جایگزینی برای مسیر ایران - آذربایجان - روسیه تبدیل می‌شود.
 
می‌توانیم با اطمینان بگوییم که "کریدور صدرک"، متقارن با TRIPP، تعادل نیروها در منطقه را ممکن می‌کند، اساساً مغایر با اعلامیه واشینگتن نیست و در منطق رفع انسداد مسیرهای حمل و نقل قرار دارد. این امر اشتهای آذربایجان را در طرح خواسته‌های (بخوانید: تحمیلات) ارائه شده برای این کریدور یا جاده مهار می‌کند. روسیه و گرجستان همچنان بدون تلاقی با محور ترکیه، ارتباط زمینی جایگزینی با خاورمیانه خواهند داشت و ایران نیز به روسیه و گرجستان و از گرجستان به اتحادیه اروپا از طریق دریای سیاه متصل خواهد شد.
 
این پروژه پیشنهادی به ایجاد فضایی از اعتماد متقابل در روابط ارمنستان و آذربایجان کمک خواهد کرد و در صورت رفع انسداد مسیرهای حمل و نقل در منطقه، فرصتی برای استفاده کامل و برابر از آنها ایجاد خواهد کرد.