جاسوس کیست؟

دیپلماسی ایرانی: این روزها که بیش از هر زمان دیگری در دوران معاصر خبر دستگیری یا محاکمه جاسوسان در سطح رسانه‌های دنیا مطرح می‌شود، لزوم پرداختن به ابعاد حقوقی این جرم بین المللی بیش از پیش احساس می‌شود.

گفتاری از سید داود آقایی استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران

در روابط بین کشورها معمولا روابط رسمی دیپلماتیک بیانگر همکاری و تعامل رسمی میان دولت‌هاست و در چارچوب روابط رسمی دیپلماتیک، کشورها به دنبال تامین منافع خود هستند. معمولا دیپلمات‌های رسمی، سفرا، کارداران و یا دیگر اعضای هیئت دیپلماتیک به عنوان نمایندگان سیاسی و رسمی یک دولت در کشور دیگر به فعالیت می‌پردازند. اقدامات این افراد رسمی و قانونی است و می‌توانند به طور رسمی و علنی با مقامات کشور پذیرنده ملاقات و گفت‌و‌گو کنند. معمولا بخش‌هایی در سفارت‌خانه‌ها برای کسب خبر، جمع‌آوری اطلاعات و گزارش این اخبار به کشور فرستنده تعبیه می‌شود که همه این‌ها در قالب‌ها و برنامه‌های رسمی صورت می‌گیرد و جنبه قانونی دارد. کنوانسیون وین 1961 درباره روابط دیپلماتیک هم این حق را برای دیپلمات‌های رسمی قائل شده است که به طور رسمی و علنی به فعالیت بپردازند و به مراوده با مقامات رسمی کشورهای پذیرنده اقدام کنند.

اما بر این مسئله تاکید شده است که دیپلمات‌ها نباید از حیطه وظایف قانونی خود عدول کرده یا خارج شوند. به عبارت دیگر دیپلمات‌ها باید آن‌چه که در قانون برای آن‌ها پیش بینی شده است اعم از آن‌چه قوانین داخلی کشورها پیش بینی کرده یا پروتکل‌های بین المللی که حدود و اختیارات دیپلمات‌ها را مشخص کرده را رعایت کنند.

اما از آن‌جا که کسب بعضی خبرها یا جمع‌آوری بخشی از اطلاعات به طور علنی و رسمی نمی‌تواند تامین کننده منافع کشورها باشد، کشورها معمولا در هیئت‌های دیپلماتیک خود، به طور غیررسمی و در کسوت دیپلمات گروه‌های اطلاعاتی و امنیتی تعبیه می‌کنند. این افراد اگرچه به عنوان دیپلمات معرفی شده‌اند اما کارشان خبرچینی و جمع‌آوری اطلاعات و ارتباط با مقامات رسمی، مقامات نظامی، سران احزاب و این قبیل افراد البته به صورت محرمانه و غیرعلنی است.

این مسئله طبیعی است و در بین هیئت‌های دیپلماتیک معمولا چنین افرادی معرفی می‌شوند. اما زمانی که شناسایی شوند و مشخص شود که کارشان غیرقانونی بوده و در واقع به امر جاسوسی می‌پرداختند، طبیعتا دولت پذیرنده آن‌ها را عنوان عنصر نامطلوب معرفی می‌کند و از دولت متبوع آن‌ها می خواهد که این افراد را احضار کند. از آنجا که در همه هیئت‌های دیپلماتیک چنین افرادی وجود دارد زمانی که چنین اتفاقی بیفتد معمولا دولت مقابل هم ممکن است همین اقدام را انجام دهد و تعدادی افراد را به عنوان جاسوس معرفی کند و بخواهد که این افراد را مبادله کند یا مقابله به مثل انجام دهد.

اما مسئله جاسوسی به همین مورد محدود نمی‌شود. فراتر از این هم دولت‌ها می‌توانند در قالب افراد غیررسمی و غیردولتی، مثلا نمایندگان شرکت‌هایی که در کشورهای دیگر سرمایه‌گذاری می‌کنند یا حتی دانشجویانی که به امر تحصیل مشغول هستند، به جمع‌آوری اطلاعات و جاسوسی بپردازند. تا زمانی که این افراد شناسایی نشده‌اند می‌توانند به کار خودشان ادامه دهند. اما وقتی این افراد شناسایی می‌شوند، دولت میزبان می‌تواند آن‌ها را دستگیر و محاکمه کند.

جاسوسی و قوانین مربوط به محاکمه جاسوسان در حقوق بین الملل، مسئله‌ای داخلی محسوب می‌شود و حقوق بین الملل وارد حیطه مسائل داخلی کشورها نمی‌شود. چگونگی برخورد با این افراد به صلاحدید کشورها و نوع نگاه آن‌ها به یکدیگر بستگی دارد. بنابراین روابط کشورها و مصالح سیاسی تعیین کننده چگونگی برخورد با جاسوسان است و همین مصالح سیاسی است که تعیین کننده امکان یا عدم امکان مبادله جاسوسان میان کشورها است. اهمیت منافع و مصالح سیاسی در ارتباط دولت‌ها با یکدیگر تا آنجاست که دولتی می‌تواند جاسوسی را شناسایی کند و از کنار او بگذرد و اجازه دهد به فعالیت خود ادامه دهد یا فردی که جاسوس نبوده را به عنوان جاسوس معرفی کند.