ایران و بحران در شورای همکاری خلیج فارس: مخاطرات و فرصت ها

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسنده این مطلب: لوشیانو زاکارا

دیپلماسی ایرانی: بحران شورای همکاری خلیج فارس که از اواخر ماه مه 2017 آغاز شد، در نهایت پس از تلاش ها برای میانجی گری بین قطر و همسایگان عرب آن به پایان رسید. اما رویدادهای پیرامون آخرین جام فوتبال آسیا در ژانویه تا فوریه 2019 در امارات متحده عربی نشان دادند که اختلافات مداوم بین دولت های شورای همکاری خلیج فارس به عمق جامعه نفوذ کرده است. انعکاس اخبار مربوط به وقایع و نحوه رفتار مردم در جریان دیدارهای قطر-عربستان سعودی و قطر-امارات و همچنین فینال جام حذفی بین قطر و ژاپن نشان دادند که بهبود اختلاف بیشتر طول خواهد کشید و حتی ممکن است روابط در برخی سطوح هرگز بهبود نیابد.

در پس زمینه رویارویی طولانی مدت درون شورای همکاری خلیج فارس، پویایی جدیدی در میان بازیگران منطقه ای ایجاد شده و آنها را وادار کرده برای اطمینان از دستاوردها و به حداقل رساندن از بین رفتن توازن استراتژیک ظریف ناشی از قیام های بهار عربی، خود را در عمل و گفتار با شرایط جدید وفق دهند.

ایران، یکی از بازیگران اصلی در منطقه اگرچه در اختلافات داخلی شورای همکاری خلیج فارس نبود، اما دلیل اصلی اتهام اولیه سعودی ها به قطر محسوب می شد و به عنوان یکی از اصلی ترین حامیان قطر، در غلبه بر محاصره نقش اساسی ایفا کرد. به دلیل رویارویی گسترده و همپوشانی منطقه ای ایران و عربستان و این واقعیت که برخی از بازیگران منطقه نفوذ ایران را یک تهدید تلقی می کنند، موضع گیری ایران در قبال بحران اهمیت اساسی دارد چرا که این بحران ترکیبی از سود، ضرر، فرصت و مخاطره را برای ایران داشته است.

1. قربانی ایران برای بحران شورای همکاری خلیج فارس

یکی از استدلال های اصلی این است که ایران عاملی اساسی اتهام چهار کشور محاصره کننده قطر یعنی عربستان، امارات، بحرین و مصر بود. اختلاف دیپلماتیک مستقیما در نتیجه اظهارات شیخ تمیم الثانی، امیر قطر، در مراسم فارغ التحصیلی آکادمی پلیس آغاز شد: او ضمن انتقاد از تنش ها با ایران، از این کشور به عنوان «یک قدرت بزرگ در ثبات منطقه» نام برد. دولت قطر بعدتر این اظهارات را رد و ادعا کرد وبسایت «آژانس خبری قطر» که متن اظهارات را منتشر کرده بود، هک شده است. مقامات اطلاعاتی ایالات متحده این ادعا را تایید کردند و محققانی مانند مارک اُوِن جونز از کارزار گسترده مجازی از ماه مه 2017 علیه قطر خبر دادند. از دیگر اتهامات در این کارزار گزارش های جعلی، ادعای حضور سپاه پاسداران ایران در قطر برای محافظت از امیر این کشور بود که نشان می داد قطر جبهه مشترک خلیج فارس علیه ایران را ترک کرده و از این رو، مستحق محکومیت و مجازات است.

سفرای چهار کشور عربی دوحه را ترک کردند و دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین آمریکا، با انتشار توئیتی در ماه مه 2017 از آنها حمایت کرد و بعدتر، در 23 ژوئن، اولین فهرست از 13 خواسته کشورهای محاصره کننده قطر منتشر شد. اولین مورد که خواسته «قطع روابط دیپلماتیک با ایران و بستن نمایندگی های دیپلماتیک ایران در قطر، اخراج اعضای سپاه پاسداران ایران، قطع همکاری های نظامی و اطلاعاتی با ایران و انجام تجارت با ایران صرفا در چارچوب تحریم های ایالات متحده و به گونه ای که امنیت شورای همکاری خلیج فارس را به خطر نیندازد» را مطرح می کرد، مستقیما به ایران مربوط می شد.

اگرچه این درخواست درباره ایران بعدتر در فهرست 6 خواسته 19 ژوئیه حذف شد، اما نقش «بز قربانی» ایران در این جریان غیرقابل انکار است. این درخواست به وضوح با مواضع عربستان، امارات، بحرین و ایالات متحده در قبال ایران هم راستا بود و این مساله بعدتر، در ماه فوریه 2019، در کنفرانس ورشو که توسط مایک پومپئو، وزیر خارجه پیشین آمریکا، با حضور نمایندگان 70 کشور اما بدون حضور ایران، ترکیه، روسیه، چین و قطر و با نمایندگی نمادین اروپا برگزار شد نیز مورد تایید قرار گرفت. این اجلاس خواستار یک جبهه مشترک برای منزوی کردن ایران و جلوگیری از فعالیت های «بی ثبات کننده» آن در خاورمیانه بود. بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، در توئیتی این گردهمایی را گامی اساسی برای پیشبرد «منافع مشترک جنگ با ایران» توصیف کرد.

دولت ترامپ خود پیشتر در اولین سفر به ریاض در ماه مه 2017 از این اهداف با تصمیم به ایجاد اتحاد استراتژیک خاورمیانه پرده برداشته بود. ابتکارعمل معروف به «ناتوی عربی» هدف تقویت سرمایه های نظامی و آمادگی کشورهای خلیج فارس و خاورمیانه برای مقابله با سیاست های منطقه ای ایران و تهدید موشکی این کشور را دنبال می کرد. ترامپ بعدتر به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برچسب گروه تروریستی زد تا اهداف ایالات متحده علیه ایران را به بهانه به حداقل رساندن نفوذ این کشور با سیاست «اعمال فشار حداکثری» پیش ببرد. این، اولین بار بود که کل ساختار نظامی یک کشور خارجی در فهرست سازمان های تروریستی خارجی ایالات متحده قرار گرفت.

با این حال، در این تلاش ها توسط ایالات متحده این واقعیت را که آشفتگی ها در شورای همکاری خلیج فارس مانع از ایجاد هماهنگی های طولانی مدت استراتژیک بین شش عضو شورا می شود، نادیده گرفته شده بود. در حقیقت، خروج قطر از سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در دسامبر 2018 و چارچوب همکاری جدید شورای هماهنگی عربستان و امارات در سال 2016 حتی ممکن است به انحلال احتمالی شورای همکاری خلیج فارس در آینده نه چندان دور منجر شود.

(این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34