دومین سفر

دیپلماسی ایرانی: ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری اسلامی ایران امروز پنجشنبه ۱۶ آذرماه و به دعوت رسمی ولادیمیر پوتین، همتای روس خود و در رأس یک هیئت عالی‌رتبه سیاسی-اقتصادی راهی مسکو می‌شود. بر اساس آنچه که دفتر ریاست‌جمهوری ایران اعلام کرده است، رایزنی در خصوص مسائل دوجانبه از جمله تعاملات اقتصادی و نیز گفت‌وگو در خصوص موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه موضوع فلسطین و تحولات غزه اصلی‌ترین دستور کار رئیس‌جمهور در این سفر یک‌روزه خواهد بود. آخرین رایزنی روسای‌جمهور روسیه و ایران در روز ۲۴ مهرماه و طی یک تماس تلفنی درباره وضعیت غزه انجام شد. تهران و مسکو بر توقف هرچه سریع تر حملات اسرائیل و بازگشایی گذرگاه رفح دسترسی برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به ساکان این باریکه تاکید داشتند.

این دومین حضور رئیسی در قالب روابط دوجانبه به روسیه پس از سفر ۲۹ دی ۱۴۰۰/ ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲ به مسکو و دیدار با پوتین در کاخ کرملین است . فارغ از حواشی و دستاوردهای آن سفرو دیدار که انتقادات جدی هم در بر داشت، سفر امروز پنج شنبه رئیسی به روسیه در حال رقم می‌خورد که به موازات تداوم تجاوز پوتین به خاک اوکراین شاهد جنگ حماس و اسرائیل هستیم که بی شک این دو جنگ می‌تواند از محورهای و اهداف اصلی دیدار دو رئیس‌جمهور باشد. اما در کنار این موضوع یکی دیگر از نکات کلیدی که سرفصل مهمی از رایزنی های مسکو- تهران را شکل خواهد داد به مناسبات نظامی، دفاعی و تسلیحاتی دو کشور پس از پایان تحریم های ایران در ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر ماه باز می‌گردد.

 سفر منطقه‌ای پوتین قبل از حضور رئیسی در مسکو!

با توجه به آنچه گفته شد ناصر امین در گفت‌وگو با« شرق» تایکد و باور دارد که بین سه موضوع جنگ اوکراین، جنگ حماس و اسرائیل و موضوع مناسبات تسلیحاتی و نظامی تهران - مسکو اکنون اولویت به تحولات منطقه خاورمیانه بعد از عملیات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر باز می‌گردد. در تشریح بیشتر این موضوع، کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا از نوعی سیاست متفاوت پوتین در قبال خاور میانه و مشخصا تل آویو سخن می‌گوید که پس از جنگ اوکراین شکل گرفته است. چرا که ناصر امین، این نکته را یادآور می‌شود که اگرچه روابط مسکو و تل‌آویو بعد از جنگ اوکراین دچار یک گسل سیاسی و دیپلماتیک شد، اما هم در دوره لاپید و بنت و هم در دوره بنیامین نتانیاهو سعی شده است که این گسل به شکلی مدیریت شده پیش رود که به نقطه غیرقابلب ازگشت نرسد.

از این رو، مفسر حوزه سیاست خارجی اذعان دارد که پوتین همواره سعی کرده است علی رغم اختلافات و گسل با اسرائیلی‌ها، فصل سرد روابط با تل‌آویو را ادامه دهد. اما به گفته این تحلیلگر حوزه بین‌الملل، پس از آغاز عملیات طوفان الاقصی و حملات اسرائیل به نوار غزه، شرایط برای مدیریت این گسل دیپلماتیک بین روسیه و اسرائیل سخت‌تر از قبل شده است. ولی امین معتقد است که هنوز به نقطه غیر قابل بازگشت نرسیده است. چرا که از منظر این کارشناش، پوتین به عواقب و تبعات مقابله تمام عیار با اسرائیل در جنگ با حماس و تأثیر مستقیم آن بر جنگ اوکراین آگاه است. به همین دلیل، آنگونه که این تحلیلگر مسائل بین‌الملل می‌گوید، مسکو سعی دارد در مناسبات مناسبات منطقه‌ای خود در خاورمیانه و به خصوص در قبال موضوع جنگ حماس و اسرائیل در قالب یک ژست حقوق بشری و میانجی گرایانه با همه طرف‌ها از جمهوری اسلامی ایران و حماس گرفته تا اسرائیل و دیگر کشورهای منطقه روابط خود را ادامه داده و حتی آن را تعمیق بخشد. از این رو، پوتین از یک سو میزبان ابراهیم رئیسی است و از سوی دیگر، خود مهمان کشورهای عربی یعنی امارات متحده عربی و عربستان سعودی است.

پیرو گفته های ناصر امین، سفر رئیسی به مسکو در حالی قرار است که امروز پنج شنبه انجام شود که بنا بر اعلام کرملین، پوتین دیروز (چهارشنبه) و در سفری کوتاه و یک روزه به امارات و عربستان با محمد بن زاید (رئیس امارات) دیدار دو جانبه‌ای درباره چشم‌انداز همکاری‌های دو کشور و وضعیت منطقه داشت. پیشتر نحوه ورود و استقبال از پوتین در ابوظبی مجل توجه رسانه‌ها واقع شد. چرا که جت‌های تیم آکروباتیک الفورسان (شوالیه) نیروی هوایی امارات متحده عربی هنگام ورود پوتین به امارات، آسمان ابوظبی را با رنگ‌های پرچم روسیه رنگ آمیزی کردند. هم چنین وزارت دفاع روسیه ویدئویی از اسکورت هواپیمای پوتین توسط چهار جنگنده سوخو-۳۵ مجهز به موشک هوا به هوا تا فرودگاه امارات منتشر کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین گفت که جنگنده‌های سوخو-۳۵، هواپیمای پوتین را در طول پرواز به ابوظبی همراهی می‌کردند. برای اسکورت هواپیمای ریاست جمهوری مجوزهای ویژه‌ای از کشورهایی که پرواز بر فراز آنها صورت گرفته، اخذ شد.

بعد از این شیوه از سفر پوتین با اسکورت نظامی که متاثر از وضعیت سیاسی و دیپلماتیک او بعداز جنگ اوکراین است، وی در دیدار با بن زائد، رئیس امارات متحده عربی از اوج گیری بی سابقه روابط روسیه و امارات گفت و این کشور (امارات) را شریک تجاری اصلی روسیه در جهان عرب خواند. به گفته پوتین، معاملات تجاری بین روسیه و امارات در سال گذشته ۶۷.۶ درصد افزایش یافته است که امسال پتانسیل بیشتری برای ارتقای روابط وجود دارد. در ادامه رئیس‌جمهور روسیه ابراز امیدواری کرد که محمد بن زاید آل نهیان، رئیس امارات در نشست بریکس در کازان در پاییز ۲۰۲۴ شرکت کند. پوتین در دیدار با محمد نقبی به تحولات جاری در دو جنگ اوکراین و فلسطین زد و از گفت گو در این باره با رئیس امارات خبر داد.

محمد بن زاید آل نهیان نیز از نقش ولادیمیر پوتین در تقویت روابط بین دو کشور قدردانی کرد و گفت که، «در سال‌های اخیر روابط بین کشورهای ما به طور فعال در زمینه‌های مختلف توسعه یافته است. من از نقش موثر شخصی شما در تقویت روابط دوجانبه قدردانی می‌کنم. در این راستا می‌خواهم بگویم که امارات بزرگترین شریک تجاری روسیه و بزرگترین سرمایه‌گذار در بین کشورهای عربی است. » بن زاید با بیان اینکه در سال ۲۰۲۲، تجارت غیرنفتی بین دو کشور تقریبا ۱۰۹ درصد افزایش یافت، این را هم افزود که، «این جهش بی‌سابقه از ماهیت ویژه روابط بین دو کشور حکایت دارد. امارات متحده عربی انتظار دارد به توسعه همکاری با روسیه در زمینه انرژی، پروژه‌های زیربنایی و فناوری‌های پیشرفته ادامه دهد.»

پوتین و اوپک پلاس؟!

پوتین بعد از ابوظبی در ریاض نیز از سوی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی استقبال خواهد شد تا درباره تجارت، سرمایه‌گذاری و سیاست بین‌الملل صحبت کنند. این نخستین دیدار رو در روی پوتین با محمد بن سلمان از اکتبر سال ۲۰۱۹ تاکنون است که البته تا لحظه تنظیم این گزارش هنوز رئیس‌جمهور روسیه وارد عربستان نشده بود، اما دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین اعلام کرد که قرار است رئیس‌جمهور روسیه در جریان این دیدارها، به‌طور ویژه به موضوع تحولات اخیر در اراضی اشغالی و همچنین کاهش تولید نفت در چارچوب «اوپک پلاس» که روسیه یکی از اعضای آن است، بپردازد. کرملین «تقویت روابط نظامی و اقتصادی» را از اهداف این سفر اعلام کرده است. به گزارش ایسنا، دیدار میان ولادیمیتر پوتین و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، به دنبال ریزش قیمت نفت با وجود توافق اخیر تولیدکنندگان اوپک پلاس برای محدود کردن بیشتر عرضه نفت در سال میلادی آینده، صورت می‌گیرد.

طبق اعلام کرملین، دو طرف درباره همکاری انرژی در چارچوب اوپک پلاس که اعضایش بیش از ۴۰ درصد از نفت جهان را تولید می‌کنند، مذاکره می‌کنند. کرملین اعلام کرد که هماهنگی نزدیک روسیه و عربستان در این چارچوب، تضمین قابل اعتمادی برای حفظ وضعیت باثبات و قابل پیش‌بینی در بازار جهانی نفت است. دو طرف همچنین درباره جنگ در غزه، وضعیت سوریه و یمن و مسائل گسترده‌تر ثبات در خلیج فارس گفت‌وگو خواهند کرد. یکی از دستیاران کرملین گفت: درباره اوکراین هم صحبت خواهد شد.

روابط بین عربستان و روسیه در چارچوب همکاری اوپک پلاس، در مواقعی متلاطم بوده و توافق بر سر کاهش تولید نفت در مارس سال ۲۰۲۰ که بازارها در نخستین روزهای شروع ویروس کرونا، دچار شوک شده بودند، تقریبا از هم پاشید. عربستان سعودی در آن زمان، قیمت نفت را برای مشتریان خود کاهش داد، در حالی که روسیه اعلام کرد که از هرگونه تعهدی برای رعایت سهمیه تولید، آزاد است. اما دو کشور موفق شدند در مدت چند هفته، روابط خود را ترمیم کنند و اوپک پلاس با کاهش تولید معادل تقریبا ۱۰ درصد تقاضای جهانی برای نفت، موافقت کرد تا از بازارهای نفت، پشتیبانی کند. پوتین در اکتبر از محمد بن سلمان تمجید و اعلام کرد اگر اختلافی در خصوص گسترش کاهش تولید اوپک پلاس باشد، کرملین به دنبال توافق نظر خواهد بود. بر اساس گزارش رویترز، کرملین روز سه شنبه اعلام کرده بود کاهش تولید توافق شده میان اعضای اوپک پلاس اندکی زمان خواهد برد تا آغاز شود.

به جز موضوع تحولات بازار جهانی انرژی و اوپک پلاش، سفر پوتین به عربستان و امارات به باور طیفی از تحلیلگران می‌تواند گزاره ترانزیت و کریدور شمال – جنوب را پررنگ تر کند. خاصه آنکه به گفته برخی، «روسیه معتقد است که این کریدور باید از مسیر ایران عبور کند و با توجه به اینکه امارات عربی متحده و عربستان سعودی نیز در بحث ترانزیت برنامه‌های ویژه‌ای دارند، رایزنی‌ها و گسترش همکاری بین این چهار کشور در حوزه ترانزیت می‌تواند اقدامی برد - برد برای تهران، مسکو، ریاض و ابوظبی باشد. از دیگر سو با توجه به تلطیف فضای سیاسی میان تهران و دو کشور امارات و عربستان این مسئله نیز می‌تواند گسترش این همکاری‌ها را تسریع ببخشد.»

 پوتین و فروش تلیحاتی به تهران

اگر چه در جریان سفر روز چهارشنبه پوتین به امارات و عربستان موضوع انرژی و روابط دوجانبه تجاری و اقتصادی مطرح شده، با اینحال علیرضا راستین به عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق»، زوایه تحلیل خود را به سفر امروز پنجشنبه رئیسی به روسیه تغییر می‌دهد و از این منظر، حضور دیروز (چهارشنبه) پوتین در عربستان و امارات را تحلیل می‌کند. با این خوانش و به زعم او، موضوعات مهم تری در دستور کار رئیسی برای رایزنی با پوتین وجود دارد که یکی از آنها ناظر به خریدهای تسلیحاتی است. این تحلیلگر حوزه بین‌الملل به ادعاهای اخیر مقامات داخلی کشور مبنی بر قطعی شدن قرارداد خرید سوخو - ۳۵ و بالگرد میل - ۲۸ و دیگر تسلیحات اشاره دارد که البته به گفته او تاکنون با واکنش رسمی مقامات روسیه و کرملین همراه نشده است، اما راستین معتقد است که همزمانی این ادعا با سفر رئیسی به روسیه، آن هم پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران در ۲۶ مهرماه می‌تواند بسترها برای اجرایی شدن بخشی از قراردادهای تسلیحاتی بین روسیه و ایران را فراهم کند.

با این حال این کارشناس تاکید دارد که فعلاً توافق نانوشته اسرائیل و روسیه می‌تواند یک مانع جدی بر سر عملیاتی شدن این دست قراردادها باشد، چرا که مسکو این تضمین را از تل‌آویو گرفته که کمک تسلیحاتی به اوکراین نداشته باشد و همزمان روس‌ها هم از دادن جنگنده و دیگر تسلیحات به ایران خودداری کنند. حال به گفته این امین باید دید که بعد از تحولات طوفان الاقصی هفتم اکتبر آیا روسیه این معادلات را بر هم خواهد زد یا خیر؟ راستین همزمان موضوع برهم خوردن توازن امنیتی منطقه بعد از فروش تسلیحات روسیه به ایران را هم مطرح می‌کند که به گفته او می‌تواند نگرانی را برای کشورهای عربی منطقه در پی داشته باشد، از این رو مغسر حوزه سیاست خارجی این گمانه را مطرح می‌کند که، «شاید پوتین در سفر به امارات و عربستان سعودی و پیش از حضور رئیسی در مسکو سعی کرده تضمین‌ها و به نوعی اطمینان خاطری به ابوظبی و ریاض بابت تسلیحات ارسالی به ایران بدهد. در پایان راستین این را هم مطرح می‌کند که شاید اساساً این موضوع (فروش تسلیحات) عملیاتی نشود، چرا که وی به تجربه دی ماه ۱۴۰۰ سفر رئیسی به روسیه اشاره دارد.

در راستای تحلیل علیرضا راستین، پیشتر هم عنوان شده بود که در جریان سفر ۲۹ دی ۱۴۰۰/ ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲ ابراهیم رئیسی به روسیه، ظاهرا حضور دو روزه رئیس‌جمهور ایران در مسکو دستاورد ملموس و شایان ذکری برای اجرائی‌شدن این خریدهای تسلیحاتی در بر نداشت. نه‌تنها دو اتفاق مهم یعنی امضای سند جامع همکاری‌های راهبردی ۲۰‌ساله ایران و روسیه و احتمال تصویب قرارداد تسلیحاتی ۱۰ میلیارد دلاری برای خرید ۲۴ فروند سوخو ۳۵ و دو سامانه موشکی اس‌ ۴۰۰ که به‌عنوان محور دستاوردهای رئیسی پیش از سفر مطرح شده بود، تاکنون ظاهرا عملیاتی نشده است. این در حالی بود که پیش از انجام سفر رئیسی، در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از روزنامه «نزاویسمایا گازتا» و روزنامه «اوراسیادیلی» چاپ روسیه گرفته تا وبگاه شبکه «تی‌آرتی» ترکیه، نشنال‌اینترست در ایالات متحده، نشریه فوربز، وبگاه آمریکایی «۱۹۴۵» به نقل از وبگاه «اویاسیون‌لاین» و...، اخباری مبنی بر احتمال انعقاد قرارداد نظامی و تسلیحاتی بین ایران و روسیه در جریان سفر سیدابراهیم رئیسی به مسکو و دیدار با پوتین برای فروش ۲۴ فروند جنگنده سوخو ۳۵ و دو سامانه موشکی اس‌‌۴۰۰ و یک ماهواره نظامی مطرح شد. حتی مجله آمریکایی «فوبز» ادعا کرد در صورت عقد قرارداد بین ایران و روسیه، احتمالا ۱۵ فروند از جنگنده‌های سوخو ۳۵ در اوایل ۲۰۲۲ به ایران تحویل داده خواهد شد که تا امروز نتیجه این موارد مشخص نشده است./شرق