فلسطین، سرزمین موعود و چرخه جهانی تبعید

دیپلماسی ایرانی: ژئوپلیتیک که ریشه در پیشینه تاریخی دارد، چرخه ای از مجموعه پدیده‌ها، روندها و رویکردهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... است که همواره در حال کما و احیاست. سیاستگذاران زیرک در سیاستگذاری خارجی و طراحی راهبردهای حکمرانی خویش بر کما رفتن یا احیای یک یا مجموعه‌ای از پدیده‌ها، تاکتیک‌ها، ابزارها و روندها اتکا می‌کنند.

تکرار یک یا چند پدیده یا روند سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... که دارای نیات و ظرفیت‌های راهبردی و اثرگذاری بر دولت ملت هستند، ژئوپلیتیک یا مسئله ژئوپلیتیک را شکل می دهد، در معادلات و رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی برجسته می‌سازد. این الگوی تکرار یک مؤلفه راهبردی در مسایل ژئوپلیتیک باید مورد توجه سیاستگذاران خارجی باشد.

اثرگذاری مؤلفه‌های راهبردی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر ژئوپلیتیک که گاه به عنوان یک امر تاکتیکی دیده می‌شوند، دارای ابعاد تاریخی خاص خود هستند. مسئله مهاجرت و تبعید نژادی و دینی ازجمله مؤلفه‌های راهبردی اثرگذار بر ژئوپلیتیک نظام جهانی هستند که نظم حاکم را با چالش مواجه و بلکه دچار فروپاشی می‌کند.

تبعید که خود یکی از ابزارهای حکمرانی در دفع خطر و تهدید رقیبان یا دشمنان است، گاهی به عنوان یک مؤلفه ژئوپلیتکی از کما خارج شده و قدرتنمایی می‌کند.

اگر به وضعیت جهان آنارشیک کنونی، نظری داشته باشیم با روندهایی از تبعیدهای ژئوپلیتیک روبه رو می‌شویم که نظم جهانی را تهدید می کند و یادآور احیای روندهای تاریخی تغییر ژئوپلیتیکی هستند. جنگ اکتبر 2023 غزه که بیش از دو ماه از آغاز شگفت‌انگیز آن می‌گذرد، یکی از جلوه‌های احیای روند تبعید در ژئوپلیتیک جهانی به‌خصوص غرب آسیاست، در محورهای زیر قابل بررسی است:

یکم – الگوی تبعید بنی اسرائیل: اگر قرار باشد از چرخه تبعید در تاریخ و اثرگذاری ژئوپلیتیک آن سخن بگوئیم، می‌توان بنی اسرائیل و یهودیان را نمونه سرآمد الگوی تبعید در در تاریخ جهان نام برد. بسیاری از روایت‌های تاریخی به خروج حضرت موسی و بنی اسرائیل به عنوان اولین تبعید بزرگ در تاریخ اشاره دارند. خروج موسی و پیروانش از مصر که الگوی تبعید فراگیر نژادی و مذهبی در تاریخ پیشاباستان است، سرآغاز چرخه‌ای از تبعیدها و بازگشت‌های بیشمار به سرزمین مادری (سرزمین موعود، وطن و ...) است که تاکنون نیز ادامه داشته و بخشی از چالش‌ها و بحران‌های منطقه‌ای و جهانی در یک قرن اخیر را بازتولید کرده است. تبعید خودخواسته یهودیان و بنی اسرائیل از مصر، اخراج به زور در سایر دوران، بازگشت دوباره به مصر یا فلسطین، فرآیندی تکراری و همواره خشونت‌بار در تاریخ یهود و جهان است که دارای پیامدهای بزرگ ژئوپلیتیک بوده و نظم جهانی را با چالشی همیشگی مواجه ساخته است. این چرخه تبعید یهودیان تحولات ژئوپلیتیکی در کل منطقه غرب آسیا در روزگاران باستان، اروپای قرون وسطی و رنسانس را سبب می شود، در نهایت به احیای تبعید و بازگشت به سرزمین مادری در قرن بیستم و جنگ جهانی دوم منجر شد.

فرآیند اخراج یهودیان از آلمان و سایر کشورهای اروپایی، هولوکاست و مهاجرت یهودیان به فلسطین که دارای جلوه‌ها و مؤلفه‌هایی از بازآفرینی همان تبعید یا مهاجرت اولیه بنی اسرائیل از مصر است، ظهور یک چالش یا بحران جدید در نظام جهانی به نام مسئله اعراب و فلسطین را موجب شده است. مسله‌ای که از یهودستیزی دولت‌های اروپایی در اوایل قرن بیستم سرچشمه گرفته اما پیامدهای خسارت‌بار آن دامن غرب آسیا به‌خصوص جهان اسلام را گرفته است.

آرمان یهودیان به‌ویژه جنبش صهیونیسم برای تشکیل دولت یهودی، سبب شد تا انگاره‌هایی با عنوان: بازگشت به سرزمین پدری یا سرزمین موعود، افکار شهروندان یهودی سراسر جهان به‌خصوص اروپا را بر جایگاه تاریخی و ژئوپلیتیک فلسطین متمرکز کند. این تمرکز افکار، نیات و آرمان‌ها در نهایت به موجی فراگیر و پیوسته از تبعیدهای اجباری یا اختیاری به فلسطین منجر شد که تاکنون نیز ادامه داشته است و با تغییر بافت جمعیتی این سرزمین و برتری جمعیتی مهاجرین یهودی، تغییر ژئوپلیتیک منطقه‌ای نیز در سیاستگذاری آرمانی با عنوان خاورمیانه بزرگ، دنبال می‌شود.   

دوم – تبعید و اخراج اعراب: بخش مهم بیش از 70 سال بحران اعراب و اسرائیل را باید اخراج و تبعید شهروندان عرب کشورهای فلسطین، سوریه، لبنان، اردن و مصر دانست که با اشغال بخشی از خاک خود توسط اسرائیل، به موجی از تبعید درون مرزی و فرامرزی فراگیر در منطقه مجبور شدند. اخراج و تبعید بخش بزرگی از شهروندان فلسطینی به لبنان، سوریه، اردن و ... در دهه‌های 1940 تا 1980 ظهور بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترده در کشورهای مقصد این پناهندگان را سبب و بروز بحران امنیتی در این کشورها را موجب شد. این فرایند اخراج و تبعید تنها به شهروندان فلسطینی معطوف نبود، بلکه شهروندان سایر کشورهای محور عربی ضد اسرائیل را شامل شد و الگوی تبعید اعراب در قرن بیستم را شکل داد. 

این چرخه اخراج و تبعید به مؤلفه اصلی سیاستگذاری تهاجمی دولت اسرائیل برای تثبیت قدرت و هژمونی خود در منطقه با نیت و هدف تغییرات ژئوپلیتیک تبدیل شده و دنیای عرب را به درون گرداب اختلافات سیاسی، مذهبی، اجتماعی و ... کشانده، شکلگیری ائتلاف و اتحاد مجدد میان قدرت‌های بزرگ جهان عرب را بسیار سخت کرده است.  

وضعیت کنونی تبعیدی‌ها و پناهندگان فلسطینی که از خانه‌های خود در فلسطین اخراج و به سایر کشورهای منطقه تبعید شده‌اند، همانند شرایط شهروندان یهودی اروپای میان دو جنگ جهانی اول و دوم است که نمی‌توانند شهروندی کشورهای مقصد را داشته باشند و از سوی دیگر قادر به بازگشت به وطن خود نیز نیستند!

کشورهای عربی منطقه نیز قادر و مشتاق پذیرش تبعیدشدگان از فلسطین نیستند، زیرا این ملت تبعیدی در کشورهای مقصد به عنوان یک بحران امنیتی و سیاسی مورد تفسیر قرار گرفته اند و در اردوگاه‌های پناهندگان نیز به تنش‌زایی و چالش‌آفرینی برای دولت‌های پذیرنده، مشغول هستند.

*

اخراج و تبعید فراگیر که در قالب یک الگو و چرخه تاریخی عمل کند، قادر است بر ژئوپلیتیک منطقه‌ای و جهانی اثرگذاری گسترده داشته باشد.  تبعید، نیروی غیر طبیعی، گاهی طبیعی و مخرب در ژئوپلیتیک قلمداد می‌شود که چرخه‌ای بحران زا برای نظام جهانی را داراست.

قدیمی‌ترین نمونه تبعید را می‌توان غرب آسیا به‌ویژه فلسطین دانست که چندین هزاره است مرکز بحران تبعید و مهاجرت ژئوپلیتیک بوده و دامنه کنش اولین موج تبعید و خروج بزرگ آن در عصر پیامبری موسی تاکنون نیز کشیده شده است.

تبعید به عنوان یک نیروی ژئوپلیتیک طی چند دهه اخیر در اختیار جنبش صهیونیسم و یهودیان موعودگرا برای برسازی انگاره بازگشت به سرزمین موعود فلسطین بوده است. هرچند اعراب نیز در بیش از 7 دهه اخیر با روندی از اخراج و تبعید فراگیر روبه رو بوده‌اند، اما تبعید را می توان برگ برنده تغییرات ژئوپلیتیک منطقه در دستان اسرائیل دانست. جنبش صهیونیسم و یهودیان افراطی به عنوان راویان و مدعیان انگاره خروج و تبعید جهانی، چند دهه است که در جایگاه عاملان و کنشگران الگوی تبعید قرار گرفته‌اند!  

تبعید و اخراج شهروندان غزه از این منطقه به بهانه حمله 7 اکتبر 2023 حماس به شهرک‌های اسرائیل، جلوه‌ نوین از فرآیند تاریخی چرخه تبعید است که پیامدهای ژئوپلیتیکی آن بر نظم جهانی و منطقه‌ای اثرگذار بوده است و چرخه تنش زایی در منطقه را تقویت و پایدار می‌سازد.