دیپلماسی یا بن‌بست؟!
همه چیز در ابهام
مهدی بازرگان، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: اگرچه پایان دور پنجم مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده در رم، با توجه به اختلافات عمیق بر سر حق غنی‌سازی اورانیوم، این گمان را به اذهان متبادر کرده بود که گفت‌وگوها در آستانه فروپاشی است، اما توافق دو طرف برای پیگیری دور ششم، نشان از عزم مشترک برای تداوم مسیر دیپلماسی و امید به دستیابی به توافقی عادلانه دارد. دور پنجم مذاکرات رم، با وجود چالش‌های عمیق بر سر غنی‌سازی، گامی شکننده و لغزان اما مثبت در مسیر دیپلماسی بود. ایران با تأکید بر حق مشروع خود طبق NPT، نشان داد از غنی‌سازی عقب‌نشینی نخواهد کرد، اما آماده بررسی راهکارهای اعتمادساز است.
طرف آمریکایی نیز با توافق برای دور ششم، انعطاف محدودی نشان داده، اما اصرار بر محدودیت‌های غیرقانونی، مذاکرات را پیچیده کرده است. میانجیگری عمان و میزبانی ایتالیا، فرصتی برای دستیابی به توافقی عادلانه فراهم کرده که حق غنی‌سازی ایران را تضمین و تحریم‌ها را رفع کند. دیپلماسی، با وجود موانع، همچنان تنها مسیر برای ثبات و عدالت است. بااینحال، باید اذعان کرد که فعلا همه چیز میان پیروزی و شکست در نوسان است؛ ابهام کل فضای مذاکرات را دربر گرفته؛ تا جایی که نه می‌توان حصول توافق را صددرصدی دانست و نه پیشاپیش از ناکامی خبر داد.
دور پنجم مذاکرات؛ حرفه‌ای‌ترین گام در مسیر گفت‌وگو
شهر رم، روز جمعه ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴، برای دومین بار میزبان دور پنجم مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا بود. این گفت‌وگوها که بیش از سه ساعت در محل اقامت سفیر عمان در ایتالیا به طول انجامید، به سرپرستی عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران و استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا برگزار شد. به گزارش وبگاه آکسیوس، مذاکرات حول محور خط قرمز غنی‌سازی متمرکز بود، اما منابع آگاه ایرانی و آمریکایی آن را «بسیار سازنده» توصیف کردند. به دنبال این دور، یک منبع نزدیک به هیئت ایرانی به رویترز خبر داد: «انتظار می‌رود مذاکرات ادامه یابد و عمان زمان و مکان دور بعدی را اعلام خواهد کرد».
بااینحال، عراقچی دور پنجم را «یکی از حرفه‌ای‌ترین ادوار مذاکراتی» خواند و اظهار کرد: «مواضع و اصول ایران با شفافیت کامل مطرح شد. به نظر می‌رسد درک روشن‌تری از این مواضع در طرف آمریکایی ایجاد شده است». مسئول دستگاه دیپلماسی کشورمان افزود: پیشنهادهای ارائه‌شده توسط بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان، برای رفع موانع، فضایی برای پیشرفت ایجاد کرد. این پیشنهادها، بدون ایجاد تعهد، برای بررسی‌های کارشناسی به تهران و واشنگتن منتقل شد. در سوی مقابل نیز وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد: «مذاکرات با ایران همچنان سازنده است. ما پیشرفت بیشتری داشته‌ایم، اما هنوز کارهایی باقی مانده است. هر دو طرف توافق کردند در آینده نزدیک دوباره دیدار کنند». با توجه به آنچه در رم گذشت، تحلیلگران معتقدند این دور، با وجود اختلاف‌ها، گامی رو به جلو بود؛ زیرا دو طرف از بن‌بست دوری کردند و اراده‌ای برای تداوم گفت‌وگوها نشان دادند. این پیشرفت، در شرایطی که پیش‌تر به دلیل زیاده‌خواهی‌های آمریکا احتمال توقف مذاکرات مطرح بود، نشانه‌ای از انعطاف نسبی طرفین است.
نقش کلیدی عمان و میانجیگری برای کاهش شکاف‌ها
بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان که در چهار دور قبلی نیز نقش میانجی را ایفا کرده بود، در این دور با ارائه راهکارهایی تلاش کرد اختلافات بر سر غنی‌سازی را کاهش دهد. وی پس از دور پنجم مذاکرات از «مقداری پیشرفت» خبر داد. عراقچی از ایده‌های البوسعیدی استقبال و عنوان کرد: «گفت‌وگوهایی درباره این پیشنهادها صورت گرفت و مقرر شد بررسی‌های کارشناسی بیشتری انجام شود». عمان با میزبانی جلسات جداگانه با هیئت‌های ایرانی و آمریکایی، فضایی برای تبادل نظر فراهم کرد. وزارت خارجه آمریکا نیز از «تسهیلگری مستمر» عمان قدردانی کرد.
البوسعیدی با ارائه پیشنهادهایی برای اعتمادسازی، مانند چارچوب‌های نظارتی یا همکاری‌های منطقه‌ای، تلاش کرد راه‌حلی میانه بیابد که حق غنی‌سازی ایران را حفظ کند و هم‌زمان نگرانی‌های ادعایی آمریکا را کاهش دهد. این نقش میانجیگری، به‌ویژه در شرایطی که مذاکرات به دلیل مواضع سخت‌گیرانه آمریکا شکننده شده بود، حیاتی بود. تحلیلگران معتقدند عمان با تجربه موفق در میانجیگری، از‌جمله در مذاکرات منجر به برجام، می‌تواند به تداوم دیپلماسی کمک کند.
غنی‌سازی؛ حقی غیرقابل مذاکره
ایران در این مذاکرات بار دیگر بر حق مشروع خود برای غنی‌سازی اورانیوم، طبق ماده چهارم NPT تأکید کرد. عراقچی اظهار کرد: «مواضع ما کاملا روشن است و بر آنها پایبند هستیم. غنی‌سازی بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران است». این موضع ریشه در تعهد ایران به استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای برای تأمین نیازهای پزشکی، کشاورزی و صنعتی دارد. ایران که با پذیرش نظارت‌های گسترده آژانس (۹۲ درصد بازرسی‌های ویژه بین ۲۰۱۵-۲۰۱۹) شفافیت خود را اثبات کرده، هرگونه درخواست برای غنی‌سازی صفر را غیرقانونی و غیرقابل پذیرش می‌داند.
به گفته سکاندار سیاست خارجی کشورمان، «با حفظ اصول جمهوری اسلامی ایران، آماده‌ایم راهکارهایی را بررسی کنیم که به رفع تحریم‌های ظالمانه منجر شود». در این بین و به گزارش وال‌استریت ژورنال، طرح‌هایی شامل به‌اشتراک‌گذاری فناوری و حضور مهندسان خارجی در تأسیسات ایران مطرح شده است که می‌تواند اعتمادسازی منطقه‌ای را تقویت کند. این ابتکار که هنوز در مذاکرات رسمی بررسی نشده، نشان‌دهنده رویکرد فعال ایران برای حفظ حق غنی‌سازی در چارچوبی همکاری‌جویانه است. اگرچه مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه طرح کنسرسیوم در مذاکرات را تأیید نکرده است، اما تهران می‌تواند این پیشنهاد را با همکاری همسایگان، از‌جمله عربستان سعودی، اجرائی کند. تحلیل شرایط نشان می‌دهد ایران با تأکید بر حقوق خود، نه‌تنها از زیاده‌خواهی‌های آمریکا عقب‌نشینی نکرده، بلکه با ارائه پیشنهادهای نوآورانه، ابتکار عمل را در دست گرفته است. این رویکرد، جایگاه ایران را به‌عنوان بازیگری مسئول و متعهد به دیپلماسی تقویت کرده است.
واشنگتن و انعطاف نسبی در برابر چالش‌ها
آمریکا، با وجود اصرار بر محدود‌کردن غنی‌سازی ایران، در این دور نشانه‌هایی از انعطاف نشان داد. به گزارش وال‌استریت ژورنال، دو طرف در تلاش هستند چارچوبی سیاسی برای توافق جدید تعیین کنند؛ مشابه توافق موقت ۲۰۱۳. یک مقام ارشد آمریکایی به رویترز گفت: «گفت‌وگوها سازنده بوده و ما به پیشرفت بیشتری دست یافتیم». وی افزود که ویتکاف بیش از دو ساعت با هیئت ایرانی گفت‌وگو کرده و طرفین برای دیدار مجدد توافق کرده‌اند.
بااینحال، پیشنهادهای آمریکا، مانند توقف غنی‌سازی و استفاده از اورانیوم وارداتی، با مخالفت صریح ایران مواجه شده است. گفتنی است وزارت خارجه آمریکا نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد: «مذاکرات با ایران همچنان سازنده است. ما پیشرفت بیشتری داشته‌ایم، اما هنوز کارهایی باقی مانده است. هر دو طرف توافق کردند در آینده نزدیک دوباره دیدار کنند». تحلیلگران معتقدند آمریکا تحت فشار داخلی و نگرانی‌های اسرائیل، همچنان رویکردی سخت‌گیرانه دارد، اما توافق برای دور ششم نشان‌دهنده تمایل به پرهیز از درگیری و یافتن راه‌حلی دیپلماتیک است. این انعطاف، هرچند محدود، فرصتی برای پیشرفت مذاکرات فراهم می‌کند.
جان کری، وزیر امور خارجه سابق آمریکا در دوران باراک اوباما، در گفت‌وگویی با شبکه سی‌ان‌ان به گزارش‌های مربوط به برنامه اسرائیل برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران واکنش نشان داد و اظهار کرد: «اسرائیل توانایی نابود‌کردن تأسیسات هسته‌ای ایران را ندارد و چنین حمله‌ای به تحولات بسیار خطرناکی منجر خواهد شد». کری افزود: اسرائیل می‌تواند به این تأسیسات آسیب برساند، اما این اقدام روند خطرناک‌تری را رقم خواهد زد و عقل سلیم باید مانع آن شود. او تأکید کرد که دونالد ترامپ در مسیر درستی برای مذاکره و دستیابی به توافق با ایران قرار دارد و امیدوار است توافقی مشابه برجام حاصل شود. او در پاسخ به پرسشی درباره توافق احتمالی بین ایران و آمریکا بیان کرد: «ترامپ به دنبال بهترین توافق با ایران است و امیدوارم به این توافق دست پیدا کند. تصمیم او برای خروج از برجام بسیار بحث‌برانگیز بود، اما این واقعیت که او اکنون در حال مذاکره است، خبر خوبی است. امیدوارم او به توافقی مشابه برجام دست پیدا کند».
نگرانی‌های اسرائیل و تلاش برای اخلال
هرچند کری آب پاکی را روی دست اسرائیلی‌ها ریخت، ولی ویتکاف پیش از مذاکرات با ران درمر، وزیر امور راهبردی اسرائیل و دیوید بارنیه، رئیس موساد، دیدار کرد که نشان‌دهنده تلاش اسرائیل برای تأثیرگذاری بر مذاکرات است. وال‌استریت ژورنال گزارش داد که چارچوب سیاسی پیشنهادی ممکن است در اسرائیل نگرانی‌هایی ایجاد کند مبنی بر اینکه ایران از مذاکرات برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود استفاده کند. در این بین، برخی چهره‌ها مانند دنیس سیترونوویچ، رئیس سابق میز ایران در سازمان اطلاعات نظامی اسرائیل، اظهار کرد: «تمرکز اصلی بر حل مسئله غیرممکن، یعنی شکاف بین عدم غنی‌سازی و اجازه به غنی‌سازی است». وی ادامه داد: «هر دو طرف از پیامدهای شکست آگاه و علاقه‌مند به ادامه مذاکرات هستند». این اظهارات نشان می‌دهد که حتی مقامات سابق اسرائیلی هم رویکرد نظامی اسرائیل را غیرعملی می‌دانند و بر دیپلماسی تأکید دارند. تلاش‌های اسرائیل برای اخلال در برابر اراده ایران برای حفظ حق غنی‌سازی، تاکنون ناکام مانده است.
ایتالیا؛ میزبانی بی‌طرف و مسئول
به موازات تلاش میانجیگرایانه درخور عمانی‌ها، ایتالیا هم با میزبانی دو دور از پنج دور مذاکرات هسته‌ای، نشان داده در عین بی‌طرفی، به دنبال پیشبرد گفت‌وگوها و حصول توافق است. در پیوست نکته مذکور، آنتونیو تایانی، وزیر خارجه ایتالیا که پیش‌تر با عراقچی و البوسعیدی، همتایان ایرانی و عمانی‌اش گفت‌وگو کرده بود، مذاکرات رم را «سازنده» توصیف کرد. وی در تشریح دور پنجم مذاکرات به خبرگزاری آنسا گفت: «به باور همه طرفین، مذاکرات سازنده بود، اما هنوز عناصری وجود دارد که توافقی بر سر آنها حاصل نشده است». مسئول سیاست خارجی ایتالیا افزود: «ایران بارها تأکید کرده به دنبال سلاح هسته‌ای نیست، اما باید تضمین‌هایی برای حال و آینده وجود داشته باشد». وی تأکید کرد: «ما در حال تلاش برای دستیابی به این توافق هستیم». تاکنون ایتالیا، با میزبانی دور دوم و پنجم مذاکرات، فضایی مثبت برای گفت‌وگوها فراهم کرده است. تحلیلگران معتقدند این نقش، به‌ویژه در شرایطی که مذاکرات به دلیل اختلاف‌ها شکننده است، به حفظ روند دیپلماسی کمک کرده است.
ایده‌ها و آینده دور ششم مذاکرات
با توچه به آنچه تاکنون گفته شد، مذاکرات هسته‌ای ایران و ایالات متحده که اکنون در آستانه دور ششم قرار دارد، در بستری از پیچیدگی‌های دیپلماتیک و ابهامات سیاسی پیش می‌رود. چالش اصلی این گفت‌وگوها، حفظ حق غنی‌سازی اورانیوم ایران است که طبق ماده چهارم معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، حقی مشروع و غیرقابل انکار برای ایران به‌عنوان عضوی متعهد محسوب می‌شود. بااینحال، ایده‌های مطرح‌شده از سوی آمریکا، از‌جمله تأمین سوخت هسته‌ای منطقه‌ای بدون اجازه غنی‌سازی در خاک ایران، با موضع قاطع تهران مبنی بر غیرقابل مذاکره‌بودن این حق، به‌کل ناسازگار است. این تناقض، مذاکرات را به میدانی حساس تبدیل کرده که نه می‌توان با اطمینان از حصول توافق سخن گفت و نه شکست آن را پیشاپیش قطعی دانست.
در این میان، نزدیک‌شدن به موعد نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و احتمال نقش‌آفرینی مخرب تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلیس)، به‌ویژه با توجه به خروجی نشست اخیر استانبول و تهدیدات مرتبط با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بر دشواری‌های مذاکرات افزوده است. اروپا که خود را بازیگر مطرود مذاکرات می‌داند، در مواردی با مواضع غیرسازنده، از‌جمله طرح قطع‌نامه‌های ضدایرانی در شورای حکام، به دنبال خودنمایی سیاسی و ایجاد تشنج در فضای دیپلماتیک است؛ مشابه بازی‌ای که اسرائیل به دنبال پیاده‌سازی آن در جریان مذاکرات ایران و ایالات متحده است. سینرژی تهدیدات اروپا و بازی مخرب اسرائیل عملا مذاکرات را به مسیری لغزنده سوق داده است.
در این میان، اظهارات کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه، مبنی بر پاسخ متناسب ایران به هرگونه اقدام مخرب اروپا، نشان‌دهنده عزم تهران برای دفاع از منافع ملی است. بااینحال، همان‌طور که در آغاز مطلب عنوان شد، فضای مذاکرات همچنان در ابهامی عمیق فرو‌رفته است؛ نه می‌توان با قاطعیت از دستیابی به توافقی عادلانه سخن گفت و نه شکست مذاکرات را پیش‌بینی کرد. آینده این گفت‌وگوها به عوامل متعددی از‌جمله انعطاف‌پذیری آمریکا در پذیرش حقوق ایران، نقش میانجی‌ها و مدیریت تنش‌های منطقه‌ای بستگی دارد. باید منتظر ماند و دید آیا دیپلماسی می‌تواند بر زیاده‌خواهی‌ها غلبه کند یا خیر. آینده آبستن حوادثی تعیین‌کننده خواهد بود./شرق
نظر شما :