اجلاس شرم الشیخ کامل‌کننده نشست ورشو بود؟!

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – نشست دو روزه کشورهای عربی - اروپایی از یکشنبه در شهر شرم‌الشیخ و به میزبانی مصر برگزار شد که دیروز (دوشنبه) با صدور بیانیه ای به کار خود پایان داد؛ بیانیه ای که درباره آینده پرونده‌هایی از جمله سوریه، یمن، لیبی، فلسطین، روند صلح خاورمیانه، تلاش مشترک برای مقابله با گروه‌های تروریستی و حمایت از ثبات در منطقه غرب آسیا از نگاه میزبان و مدعوین این اجلاس تاکید داشت. دیپلماسی ایرانی برای بررسی اهداف برگزاری این اجلاس و نیز تأثیر آن بر مناسبات منطقه خاورمیانه، گفت و گویی را با حسن هانی زاده، کارشناس و پژوهشگر مسائل خاورمیانه ترتیب داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:

دیروز (دوشنبه) شاهد پایان اجلاس دو روزه عربی - اروپایی شرم‌الشیخ مصر بودیم که بر تحولات منطقه خاورمیانه به خصوص سوریه، فلسطین و یمن تاکید داشت. از نگاه شما اهداف برگزاری این اجلاس دو روزه در چه پارامترهایی خلاصه می‌شود؛ آیا این اجلاس نشان دهنده فصل جدیدی از روابط اروپا با کشورهای عربی است؟ 

مطمئنا این اجلاس نشان دهنده فصل جدیدی از روابط اروپا با کشورهای عربی است. در حقیقت این اجلاس اگر چه در ظاهر بر مناسبات عربی - اروپایی و پیگیری تحولات از دیدگاه آنان تاکید دارد، اما به نظر می رسد که در پایان بیانیه پایانی این نشست می توان به لایه ها و اهداف پنهانی برگزاری این اجلاس دو روزه به خوبی پی برد، چرا که در بیانیه پایانی این نشست، در عین حالی که با شهرک سازی های رژیم صهیونیستی مخالفت شده است، بر پایبندی به روند صلح و حل مسئله فلسطین بر اساس راهکار تشکیل دو کشور تاکید داشته اند. همچنین برگزار کنندگان این نشست مدیریت بحران سوریه و حل این پرونده ۷ ساله را منوط به نتایج مذاکرات و گفت و گوهای ژنو، بدون در نظر داشتن بازیگرانی مانند ایران، ترکیه، روسیه و نتایج و دستاوردهای نشست آستانه می‌دانند. پس همه این نکات و دستور کاری که برای اجلاس شرم الشیخ تعریف شده بود تقریبا در راستای همان دستور کار نشست ورشو قرار داشت. لذا به نظر من اجلاس شرم الشیخ تکمله ای بر تلاش های ناکام رژیم صهیونیستی، برخی از کشورهای عربی منطقه و نیز ایالات متحده آمریکا در لهستان بود تا بتوانند تقابلی جدی را در برابر نفوذ منطقه ای ایران در خاورمیانه شکل دهند. به هرحال ائتلاف اروپایی نفوذ بسیار بیشتری در میان کشورهای عربی نسبت به ایالات متحده آمریکا دارند. همین مسئله سبب شده است تا این بار قاره سبز به نمایندگی از کاخ سفید برخی از مناسبات و اهداف واشنگتن را پیش ببرد. به هر حال آن نتایجی که مدنظر ریاض، واشنگتن و تل‌آویو در نشست ورشو برای تقابل جدی با نفوذ منطقه ای ایران بود، شکل نگرفت. لذا اکنون با فشارهای کاخ سفید توپ در زمین اروپایی ها افتاده است تا بتوانند با ادامه مأموریت ایالات متحده، این پرونده را به سرانجام برسانند. 

با این وصف چرا در نشست ورشو ما با یک بایکوت از جانب بخشی از کشورهای عربی و اروپایی روبه رو بودیم، اما اجلاس شرم الشیخ با حضور این بازیگران، آن هم در سطح سران برگزار شد؟

این نکته مهم به مواضع آمریکا در خصوص نشت ورشو بازمی‌گردد. اگر اجلاس شرم الشیخ با حضور سران کشورهای اروپایی و عربی برگزار شده به این دلیل است که پیگیری مناسبات منطقه خاورمیانه بدون نام بردن از ایران و در سایه ائتلاف عربی - اروپایی از طریق اجلاس پی گرفته شد، در صورتی که نشست ورشو با تلاش های رژیم صهیونیستی، ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین با هدف تحت الشعاع قرار دادن اقدامات ایران و محور مقاومت سامان داده شد؛ به گونه ای که این مسئله صراحتاً از زبان مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا مطرح شد، در صورتی که اجلاس دو روزه شرم الشیخ در نگاهی جانبی و به صورت غیرمستقیم به دنبال تحت الشعاع قرار دادن اقدامات محور مقاومت و به‌خصوص ایران است؛ به خصوص این که کشورهای اروپایی مانند ایالات متحده آمریکا در خصوص توان دفاعی و دیپلماسی منطقه ایران فصل مشترک بسیار جدی دارند و حتی مواضعی به مراتب تندتر از کاخ سفید را در این خصوص اتخاذ کرده‌اند. از طرف دیگر چون این نشست ورشو تقریبا یک نشست ضد ایرانی بود، حضور کشورهای اروپایی در آن می‌توانست به ایجاد شکاف میان تهران با قاره سبز و در نتیجه تاثیرات سوء آن بر توافق هسته ای بیانجامد و اتحادیه اروپا با حساسیت بر مسئله برجام سعی کرد با عدم حضور در نشست ورشو قدری از حساسیت‌های ایران بکاهد، اما زمانی که در اجلاس شرم الشیخ نامی از ایران برده نشد سبب شد تا کشورهای اروپایی بدون نگرانی از واکنش تهران همان اهداف نشست ورشو را در مصر پیگیری کنند.

آیا این سطح از حضور گسترده و جدی کشورهای اروپایی در نشست شرم الشیخ میزان تأثیر این اجلاس را نسبت به نشست ورشو افزایش می‌دهد؟

قبل از پاسخ به این سوال شما باید بگویم که یکی از اهداف مهم کشورهای اروپایی برای حضور جدی در اجلاس شرم الشیخ، آن هم در سطح سران به مناسبات اقتصادی و افزایش نفوذ خود در برخی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس باز می‌گردد. به عبارت دیگر اکنون قاره سبز در سایه مشکلات اقتصادی خود سعی دارند نفوذ پررنگی را، هم وزن ایالات متحده آمریکا به منظور گسترش مناسبات با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس داشته باشند تا بتوانند از دلارهای نفتی این کشورها استفاده کنند. اما همان طور که گفته شد کشورهای اروپایی در شرم الشیخ به دنبال ایجاد بستری برای همراهی و ائتلاف کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و نیز ایجاد فضای لازم برای تشکیل یک ناتوی عربی – عبری علیه ایران نیز بودند. لذا این کشور های اروپایی در سطح سران سعی کردند شرایط را متناسب با اهداف خود پیش ببرند. اما یقیناً حضور این سطح از سران کشورهای اروپایی لزوماً به معنای موفقیت این اجلاس نخواهد بود و نمی تواند در آینده دستاوردی پررنگ‌تر از نشست ورشو را برای رژیم صهیونیستی، کشورهای اروپایی، ایالات متحده آمریکا و برخی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس شکل دهد.

اما میزبانی مصر و جایگاه قاهره در این پروسه کجاست؟ 

کشور مصر از چند جهت دارای اهمیت است؛ ابتدا به ساکن قاهره جز کشورهای عربی است که پیمان های مهم امنیتی با رژیم صهیونیستی دارد و می تواند به عنوان یک اهرم و رابطه بسیار مناسب برای عادی سازی مناسبات کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی عمل کند، چرا که همزمان با مناسبات امنیتی قاهره - تل‌آویو، مصر روابط بسیار مناسبی با عربستان سعودی، امارات متحده و بحرین دارد. مسئله دیگر به قدرت ارتش مصر باز می‌گردد، به گونه ای که آمریکا در سال های اخیر چند رزمایش مشترک را با ارتش این کشور داشته است. این مسئله سبب شده تا کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در سایه تشکیل ناتوی عربی به دنبال حضور ارتش کشور مصر برای تقابل با ایران باشند.

از طرف دیگر کشور مصر به عنوان یکی از فقیرترین کشورهای عربی همواره به دنبال کمک های کشورهای اروپایی و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به خصوص عربستان سعودی و امارات متحده عربی بوده است. از این رو السیسی، رئیس جمهوری مصر همواره خود را جزء مجریان سیاست‌های ریاض و ابوظبی نشان داده است. پس در این راستا قاهره سعی کرده است با میزبانی اجلاس عربی - اروپایی در شرم الشیخ، هم مناسبات خود را با کشورهای عربی و هم با کشورهای اروپایی برای افزایش جایگاه و نفوذ خود را شکل دهد. به عبارت دیگر مصر در این برهه سعی دارد با استفاده از خلاء های سیاسی و نیز نیاز کشورهای عربی، اروپایی، رژیم صهیونیستی و ایالات متحده آمریکا نهایت استفاده های اقتصادی خود را از آنها ببرد. از طرف دیگر اهمیت، نفوذ و جایگاه ویژه سنتی مصر در جهان عرب سبب شده است تا همواره قاهره خود به عنوان یک وزنه مهم در مناسبات عربی معرفی کند. مضافا این که اقتضائات خاص ژئوپولتیک مصر نیز سبب شده تا حلقه وصل آسیای غربی با شمال آفریقا نیز باشد و این علاوه بر میانجیگری و نقطه اتصال کشورهای عربی منطقه خلیج فارس با رژیم صهیونیستی است. مجموعه این شرایط و ویژگی ها سبب شده است تا کشورمصر بازیگر مهمی در برنامه عادی‌سازی عراق و اسرائیل، مطابق با نگاهت آمریکا و اروپا داشته باشد.