هاکان فیدان در موازنه ایران و اسرائیل

دیپلماسی ایرانی: بیست سال حکمرانی و سیاستگذاری پیوسته را می‌توان مصداق یک دوره راهبردی دانست که سیاست‌ها و تاکتیک‌های متنوع با رویکردها و روندهای گوناگون را درون خود داشته و پشت‌سر نهاده است. یک دوره زمانی 20 ساله که می‌تواند چشم‌انداز یک حکمرانی را تحقق بخشیده یا فروپاشی یک الگوی سیاستگذاری باشد. حکمران یا سیاستگذار ارشد در این دوره 20 ساله با تغییر سیاست‌ها و تاکتیک‌ها یا ابزارها و مهره‌های خود در قالب الگوی راهبردی آرمانی خویش به دنبال موفقیت و برتری سیاستگذاری عمومی خود در نبردهای داخلی و خارجی است. بخش مهمی از این راهبرد در سیاستگذاری خارجی حاکم متبلور می‌شود.

دوران بیست ساله حکمرانی رجب طیب اردوغان در ترکیه نیز در همین چارچوب قابل بررسی است. راهبرد اردوغان با آشفتگی در سیاست‌ها، تاکتیک‌ها، ابزارها و مهره‌های متنوع و گاه متضاد که در نهایت در سال 2023 با یک پیروزی بسیار سخت و شکننده در انتخابات ریاست جمهوری به نفع اردوغان همراه شد را می‌توان در سراشیبی سقوط دانست.

تغییرات بنیادین در کابینه اردوغان به‌خصوص وزیران جدید کشور، دفاع و امور خارجه دولت اردوغان را می‌توان تغییراتی برای احیای مشروعیت و خروج از سقوط حکمرانی اردوغان در سپهر سیاسی داخلی این کشور و نظام بین‌المللی برشمرد. انتخاب هاکان فیدان، وزیر امور خارجه جدید ترکیه و برخی گمان‌ها و برداشت‌های خاص پیرامون رابطه ایشان و ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

یکم – فیدان نفوذی ایران در ساختار دولت ترکیه: یکی از مهم‌ترین تغییرات در دولت جدید ترکیه را‌باید برکناری مولود چاووش اوغلو و انتخاب هاکان فیدان در جایگاه وزیر امور خارجه ترکیه برشمرد که با واکنش‌های بسیاری همراه بوده است. 

از زمانی که هاکان فیدان در سال 2010 به عنوان صندوق اسرار یا محرم اسرار اردوغان در ترکیه معرفی و به ریاست آژانش اطلاعات ملی ترکیه "میت MIT" انتخاب شد، شایعات بسیاری پیرامون روابط خاص وی با ایران و همکاری اطلاعاتی و امنیتی او با ایران مطرح شده و هاکان فیدان به عنوان رابط ایران با ترکیه و بلکه نفوذی ایران در دولت ترکیه نیز مورد تحلیل قرار گرفته است!

معرفی هاکان فیدان به عنوان "دوست ایران" از سوی ایهود باراک، وزیر دفاع وقت اسرائیل، در سال 2010، چنان در رسانه‌های خبری جهان نشر یافت که این انتصاب به عنوان یک پیروزی برای ایران و یک ضربه بزرگ برای اسرائیل محسوب می‌شد.

اما تحولات بهار عربی و رویکردهای تهاجمی دولت اردوغان که بر داده‌های اطلاعاتی سازمان اطلاعات ترکیه به ریاست فیدان استوار بود، نشان داد که هاکان فیدان را نمی‌توان مهره یا نیروی نفوذی ایران در دولت ترکیه قلمداد کرد. زیرا سیاست‌های اطلاعاتی و امنیتی ترکیه با ریاست فیدان طی یک دهه 2010 تا 2020 علیه منافع راهبردی ایران در منطقه طراحی و اجرایی شده‌اند.

دوم – نیرنگ سفیدسازی هاکان فیدان از سوی اسرائیل: در سال 2010 که مسئولین و سران دولت اسرائیل به شدت از ریاست هاکان فیدان بر سازمان اطلاعات ملی ترکیه ابزار نگرانی و وحشت می‌کردند، به فاصله تنها چند ماه بعد، شاهد روندی از سیاستگذاری تهاجمی اطلاعاتی و امنیتی دولت ترکیه علیه ایران در تحولات بهار عربی و اسلامی بودیم که دوستی فیدان با ایران را نه‌تنها مخدوش بلکه به کلی باطل کرد. تحولات بهار عربی به‌ویژه در سوریه و حمایت خاص دولت ترکیه از شورشیان و سازمان‌های تروریستی در سوریه طی یک دهه اخیر نشان می‌دهد که اغلب سازمان‌های تروریستی سوریه که اکنون در شمال سوریه و مرز ترکیه متمرکز شده‌اند، فرزندخوانده آرمان‌های تهاجمی اردوغان و هاکان فیدان هستند. سازمان اطلاعات ملی ترکیهMIT  را می‌توان پدر و حامی اصلی سازمان‌های تروریستی و جنگ طلب سوریه در یک دهه اخیر دانست که فیدان نیز پدر معنوی و استاد سیاستگذار این تروریست‌های محسوب می‌شود.

در چنین وضعیتی است که اتهام نفوذی یا دوست ایران بودن هاکان فیدان از سوی سران اسرائیل را تنها می‌توان یک نیرنگ کارآمد برای سفیدسازی پرونده هاکان فیدان برای فریب ایران و محور مقاومت دانست. سیاستی که منافع آن تنها برای اسرائیل بوده و پیامدهای خسارت‌بار آن برای ایران و محور مقاومت در یک دهه مداخله دولت ترکیه در تحولات منطقه به‌خصوص سوریه و عراق قابل مشاهده است.

سوم – سیاستی برای فریب ایران: طی دو دهه حکمرانی اردوغان بر ترکیه، سیاست نیرنگ به عنوان رویکرد اصلی سیاستگذاری عمومی اردوغان در ابعاد داخلی و خارجی مورد استفاده قرار داشته است. بُعد داخلی آن به فریب شهروندان و سرکوب مخالفین به بهانه‌های مختلف و بُعد خارجی آن نیز به فریب همسایگان با طرح‌هایی مانند تنش صفر با همسایگان و ... همراه بوده است.

در سیاستگذاری خارجی ترکیه در بیست سال گذشته، یک خط سیر مشخص در قالب الگوی فریب ایران قابل مشاهده است که سیاست نیرنگ اردوغان برای فریب ایران بوده است. سیاستی که برخی مسئولین و دولتمردان ترکیه را به ایران ارتباط می دهد و نیروی ایران در سپهر سیاسی ترکیه معرفی می‌کند! این سیاست نیرنگ از معرفی مرحوم نجم الدین اربکان به عنوان نیروی ایران شروع شد و به خود رجب طیب اردوغان رسید که در سال 2001 به بعد به عنوان یک شخصیت دوستدار و همراه ایران معرفی و در داخل ایران مورد توجه قرار گرفت.

ایرانی دانستن برخی سیاستمداران ترکیه مانند کمال قلیچداراوغلو، دوست ایران یا مهره ایران بودن هاکان فیدان، شاگرد فیلسوف ایرانی (سید حسین نصر) بودن ابراهیم کالین رئیس جدید سازمان اطلاعات ترکیه و ... نمونه‌هایی از این سیاست نیرنگ هستند که با خوش‌خیالی و ساده‌اندیشی برخی تحلیلگران ایرانی نیز همراه شده و آسیب‌های جدی به ایران و منافع راهبردی ایران در منطقه وارد کرده است.

*

دولت جدید ترکیه را می‌توان مصداق همان عنوان "مرد بیمار اروپا" دانست که برای امپراتوری عثمانی قرن 19 مورد استفاده قرار می‌گرفت. دولت کنونی ترکیه مرد بیمار اروپاست در حالی که خود رئیس این دولت یعنی رجب طیب اردوغان نیز به شدت از بیماری خاص و رازآلودی رنج می برد، توانایی و اقتدار جسمی گذشته را ندارد.

در چنین شرایطی است که اعضای کابینه جدید اردوغان از میان برخی چهره‌های رازآلود در سایه و جوان‌تر انتخاب شده‌اند تا بار سنگین بیماری رئیس جمهور اردوغان و فشار مرد بیمار اروپا را به دوش بکشند.

وزیران کشور، دفاع و امور خارجه ترکیه به عنوان بنیان‌های اصلی سیاستگذاری عمومی ترکیه که بر سیاستگذاری خارجی این کشور نیز اثرگذارند، در دولت جدید ترکیه تغییر کرده و شخصیت‌هایی رازآلود را در سپهر سیاسی و سیاستگذاری ترکیه نمایان ساخته‌اند تا بلکه ترکیه را از تحولات و معادلات جدید قدرت در منطقه به‌ویژه روندهای صلح منطقه‌ای مانند صلح ایران و اعراب، بی‌بهره نباشد.

**

انتخاب هاکان فیدان با نزدیک به دو دهه فعالیت‌های امنیتی، اطلاعاتی و دیپلماسی مخفی را می‌توان تنها کارت بازی اردوغان برای تغییر شرایط دیپلماسی شکست خورده خود در منطقه دانست. سیاستی که به سوی کاهش مداخلات در سایر کشورها و بازگشت به الگوی کشور حایل در منطقه گرایش داشته و در نهایت به دنبال تبدیل ترکیه به هاب دیپلماسی و صلح منطقه‌ای و جهانی است. تبدیل ترکیه به هاب دیپلماسی و صلح منطقه‌ای در قالب مذاکرات روسیه و اوکراین، احیای روابط با سوریه، نقش‌آفرینی برای کاهش تنش‌ها میان ایران و جمهوری آذربایجان و حتی تلاش برای گسترش طرح صلح خاورمیانه میان اعراب و اسرائیل به سوی ایران یعنی برقراری موازنه صلح‌آمیز میان ایران و اسرائیل را می‌توان ازجمله سیاست‌های احتمالی هاکان فیدان در وزارت امور خارجه ترکیه محسوب کرد.  

به نظر می‌آید یکی از مهم‌ترین پیام‌های انتخاب هاکان فیدان در جایگاه وزیر امور خارجه ترکیه این باشد که اردوغان تلاش دارد تا از توانایی و ظرفیت فیدان برای یک تحول سودآور برای ترکیه در قالب موازنه منطقه‌ای میان ایران و اسرائیل بهره بگیرد و بسیاری تهدیدات منطقه‌ای ترکیه را از این مسیر برطرف کند.