روابط ایران و ترکیه در دوره تنش‌های تهران و اسرائیل

نویسنده: صالح برک سندگ

دیپلماسی ایرانی: صرف نظر از لفاظی‌ها، اردوغان بی‌سروصدا از درگیری‌هایی مانند جنگ دوازده روزه اخیر بین اسرائیل و ایران سود می‌برد – هم از نظر تقویت وجهه منطقه‌ای آنکارا و هم از نظر منحرف کردن توجه از مسائل داخلی.

بی‌احترامی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری، به دولت نتانیاهو و لفاظی‌های تند او علیه عملیات نظامی اسرائیل، پنهان نیست. او اخیراً بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را «بزرگترین مانع صلح منطقه‌ای» نامید و رفتار اسرائیل را به راهزنی آشکار تشبیه کرد. در طول جنگ دوازده روزه اخیر بین اسرائیل و ایران، اردوغان حملات هوایی اسرائیل را محکوم کرد و خواستار از سرگیری مذاکرات هسته‌ای شد، در حالی که از پرداختن مستقیم به دخالت ایالات متحده در این جنگ، در سخنرانی‌های خود خودداری کرد. در اقدامی موازی، او بی‌سروصدا مخالفت خود را با ایران مسلح به سلاح هسته‌ای در تماسی با صدراعظم آلمان، فریدریش مرتس، ابراز کرد؛ طبق توییتی که مرتس بعداً منتشر کرد، هرچند این موضوع بی‌سروصدا از بیانیه رسمی صادر شده توسط اداره ارتباطات اردوغان حذف شد.

در یک نگاه، ترکیه دلایل موجهی برای نگرانی در مورد اثرات گسترده‌تر حملات نظامی اخیر اسرائیل به ایران دارد. آنکارا که پیش از این با بیش از ۳.۵ میلیون پناهنده سوری و افغان و تورم مداوم دست و پنجه نرم می‌کرد، بیم آن دارد که درگیری مجدد یا بی‌ثباتی بیشتر در داخل ایران بتواند قیمت انرژی را افزایش دهد و موج جدیدی از مهاجرت را برانگیزد که خطر نارضایتی داخلی از دولت اردوغان را افزایش می‌دهد.

با این حال، یک اسرائیلِ دارای نفوذ منطقه‌ای، حتی با وجود اینکه اردوغان از هیچ فرصتی برای محکوم کردن آن دریغ نمی‌کند، برای آنکارا نکات مثبتی به همراه دارد. در صحنه بین‌المللی، ترکیه تشدید نظامی اخیر بین اسرائیل و ایران را فرصتی برای تقویت ارتباط دیپلماتیک خود می‌دانست. طبق گزارش‌ها، اردوغان به دنبال میزبانی مذاکرات مستقیم بین مقامات ارشد ایالات متحده و ایران در استانبول بود، اگرچه این تلاش در نهایت محقق نشد. با این وجود، مانند حمله روسیه به اوکراین، ترکیه به سرعت برای تقویت تصویر خود به عنوان یک میانجی و یک عضو تثبیت‌کننده ناتو که برای توسعه منطقه‌ای این اتحاد حیاتی است، اقدام کرد. این موضع دیپلماتیک به آنکارا اجازه می‌دهد تا هم‌زمان روابط خود با غرب را مدیریت کند و در عین حال گفت‌وگو با بازیگران منطقه‌ای که اغلب با ناتو در تضاد هستند را حفظ کند.

با این حال، تأثیر بلندمدت ممکن است در تأثیر این درگیری بر موقعیت منطقه‌ای و چالش‌های داخلی آنکارا باشد. آنکارا احتمالاً همچنان بی‌سروصدا از مزایای کمپین‌های نظامی اسرائیل که به طور سیستماتیک نیروهای نیابتی و زیرساخت‌های نظامی ایران را در منطقه از بین برده است، بهره‌مند خواهد شد، همان‌طور که در زمان سقوط اسد این کار را کرد. و شاید مهم‌تر از همه برای اردوغان، این نوع درگیری منطقه‌ای به او این امکان را می‌دهد که توجه عمومی را از بحران تورم کشور و سرکوب مداوم مخالفان منحرف کند و به او اجازه دهد تا از طریق لفاظی‌های رایگان، پایگاه رأی‌دهندگان ملی‌گرا و اسلام‌گرای خود را بسیج کند.

ترکیه و شبکه‌های مورد حمایت ایران

در هیچ جا، فایده استراتژیک جسارت نظامی اسرائیل علیه ایران، برای آنکارا آشکار نیست. ایران و ترکیه، به عنوان دو قدرت منطقه‌ای جاه‌طلب، مدت‌هاست که تعادل پیچیده‌ای بین رقابت و مشارکت برقرار کرده‌اند. اغلب اوقات، ترکیه و ایران با برخورد جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای خود، با یکدیگر اختلاف پیدا کرده‌اند. در عراق، گروه‌های مرتبط با مقاومت اسلامی ایران در نیروهای بسیج مردمی تهدیدهای صریحی علیه پایگاه‌های نظامی ترکیه در شمال صادر کرده‌اند و گاهی اوقات حملات موشکی انجام داده‌اند تا آنکارا را برای خروج از منطقه تحت فشار قرار دهند. در سوریه، ترکیه از نیروهای مخالف حمایت و آنها را آموزش داده، در حالی که ایران شبه‌نظامیان را در دفاع از رژیم اسد بسیج کرده است. در قره‌باغ، حمایت قاطع ترکیه از آذربایجان با همسویی ایران با ارمنستان مواجه شد.

در راستای این رویارویی منطقه‌ای، روابط ترکیه و ایران در سال ۲۰۲۵ در وضعیتی به شدت متشنج وارد شد. در ماه ژانویه، رسانه‌های طرفدار اردوغان در ترکیه گزارش دادند که اسماعیل قاآنی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، با مظلوم عبدی، رهبر نیروهای دفاعی سوریه (SDF) دیدار کرده است. آنکارا این گروه را شاخه سوری حزب کارگران کردستان (PKK)، یک گروه جدایی‌طلب کرد می‌داند که توسط ترکیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود. تنش‌ها در ماه فوریه زمانی که هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، «سیاست خارجی مبتنی بر شبه‌نظامیان» ایران را خطرناک توصیف کرد، بیشتر شد و ایجاد اختلاف دیپلماتیک را باعث شد که به احضار سفرای یکدیگر توسط هر دو کشور منجر شد. یک ماه بعد، یک روزنامه طرفدار اردوغان در ترکیه، ایران را به تأمین پهپاد برای YPG – بخش اصلی SDF – متهم کرد و به اصطکاک دوجانبه دامن زد. تقریباً در همان زمان، سازمان اطلاعات ملی ترکیه چندین مظنون را که گفته می‌شود با اطلاعات ایران مرتبط بوده‌اند، در سه شهر بزرگ ترکیه دستگیر کرد.

علاوه بر این مشکلات در روابط دوجانبه، ابراز ناامیدی مقامات ترکیه از ارتباط ایران با پ.ک.ک نیز مطرح شده است. یاشار گولر، وزیر دفاع ترکیه، سال گذشته در مصاحبه‌ای از ایران به دلیل عدم اقدام علیه اعضای پ.ک.ک که در خاک ایران پناه گرفته‌اند، علی‌رغم ارائه اطلاعات دقیق از سوی ترکیه، انتقاد کرد. بر اساس گزارش بازرس کل وزارت دفاع ایالات متحده از سال ۲۰۲۲، واحدهای مقاومت سنجار (YBS) - یک گروه شبه‌نظامی که ترکیه آن را امتداد پ.ک.ک در عراق می‌داند - از برخی از گروه‌های نیابتی کلیدی ایران در منطقه، از جمله کتائب حزب‌الله، حمایت دریافت کرده و روابط خود را با آنها حفظ کرده است. با این وجود، ترکیه حتی پس از آنکه شبه‌نظامیان همسو با ایران در سال ۲۰۲۲ کنسولگری ترکیه در موصل را با موشک هدف قرار دادند، از هدف قرار دادن مستقیم نیروهای نیابتی ایران در منطقه خودداری کرد. این سیاست در حملات بعدی شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران به این پایگاه، که آخرین حمله شناخته شده در دسامبر ۲۰۲۴ بود، ادامه یافت.

ضربات مستقیمی که اسرائیل در جریان رویارویی اخیر به زیرساخت‌های نظامی ایران وارد کرده، همراه با حذف فرماندهان کلیدی سپاه و خساراتی که از ۷ اکتبر به نیروهای نیابتی ایران وارد شده است، به ناچار توانایی تهران برای اعمال قدرت در عراق و سوریه را در آینده نزدیک محدود خواهد کرد. ایران که درگیر تهدید قریب‌الوقوع حملات خارجی و نیاز اساسی به تأمین امنیت است، با چالش‌های داخلی فراوانی برای مدیریت مواجه خواهد بود. این امر ممکن است تهران را وادار کند تا تحکیم کنترل داخلی و حفاظت از دارایی‌های نظامی حیاتی را بر حفظ عملیات‌های منطقه‌ای تهاجمی یا گسترش دامنه و ظرفیت عملیاتی شبه‌نظامیان نیابتی و شبکه‌های اطلاعاتی مخفی خود در خارج از کشور، از جمله آنهایی که ترکیه را هدف قرار می‌دهند، در اولویت قرار دهد.

از سوی دیگر، نگرانی‌های ترکیه در مورد روابط ایران و پ.ک.ک، اگر روند صلح از سر گرفته شده در این کشور طبق برنامه پیش برود و پ.ک.ک نیز خلع سلاح شود، ممکن است به سرعت از بین برود. با این حال، در حال حاضر، خیلی زود است که مشخص شود آیا این روند نتایج ملموسی خواهد داشت که به انحلال دائمی این گروه منجر شود یا خیر، به ویژه با توجه به اینکه تلاش مشابهی برای صلح با پ.ک.ک یک دهه پیش شکست خورد. در همین حال، پیمان ویان، یکی از رهبران پژاک، وابسته به پ.ک.ک، به روشنی اعلام کرد که این گروه به مبارزه مسلحانه خود در ایران ادامه خواهد داد و این نشان می‌دهد که هرگونه توافق احتمالی بین ترکیه و پ.ک.ک ممکن است به کاهش فعالیت‌های شبه‌نظامی در امتداد مرزهای ایران یا خلع سلاح سایر شاخه‌های منطقه‌ای پ.ک.ک منجر نشود. همچنان این خطر برای ترکیه وجود دارد که عناصر خلع سلاح شده پ.ک.ک یا سلاح‌های آنها به سمت پژاک تغییر جهت دهد، که ممکن است آنکارا را نگران کند که در صورت فروپاشی روند صلح، این گروه تمرکز خود را به سمت ترکیه تغییر دهد. در هر صورت، ایران حتی زمانی که تمرکز بر نگرانی‌های امنیتی داخلی ترکیه باشد، همچنان یک عامل کلیدی در محاسبات امنیتی آنکارا خواهد بود.

منبع: واشینگتن اینستیتیوت / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی