هدف فیدان از سفر به تهران چه بود؟

نویسنده: دکتر محمد کواس

دیپلماسی ایرانی: سفر وزیر امور خارجه ترکیه به تهران، تلاش مجدد ترکیه برای مدیریت رقابت استراتژیک خود با ایران را در بحبوحه گفت‌وگوهای اسرائیل و ایران در مورد آماده‌سازی برای یک رویارویی نظامی جدید نشان می‌دهد. علی‌رغم زبان دیپلماتیک در اظهارات رسمی، اصل مطلب به تلاش ترکیه برای ایفای نقش میانجی بین ایران و ایالات متحده اشاره دارد – از یک سو نشان دادن همبستگی با تهران و از سوی دیگر تلاش برای محدود کردن توانایی ایران برای دخالت در پرونده سوریه. اهمیت این سفر با زمان آن، همزمانی آن با سفر سعود بن محمد الساتی، معاون وزیر امور خارجه عربستان سعودی به تهران، که به عنوان بخشی از "مشورت‌های دیپلماتیک مداوم" بین دو کشور توصیف شده است، افزایش می‌یابد.

به دنبال زمینه‌های مشترک

هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۵ تحت عنوان تقویت همکاری‌های استراتژیک در بحبوحه چالش‌های مشترک منطقه‌ای از تهران بازدید کرد. با این حال، ناظران این سفر را نقطه عطفی در روابط ترکیه و ایران می‌دانند که پس از سقوط رژیم بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴ رو به وخامت گذاشت – یک عقب‌گرد برای ایران و یک دستاورد برای ترکیه. اهمیت این سفر ناشی از زمان‌بندی آن در بحبوحه گسترش عملیات نظامی اسرائیل علیه ایران و سوریه است که عرصه بالقوه‌ای را برای هماهنگی ترکیه و ایران ایجاد می‌کند.

فیدان با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، مسعود پزشکیان، رئیس جمهور و محمد باقر قالیباف، رئیس مجلس دیدار کرد. اظهارات هر دو طرف حاکی از توافق بر سر این بود که «سیاست‌های توسعه‌طلبانه اسرائیل» تهدید امنیتی اصلی برای منطقه است. آنها حمایت خود را از وحدت و ثبات ارضی سوریه در مواجهه با حملات اسرائیل تأیید کردند. ترکیه نیز به نوبه خود از لغو تحریم‌های ایران در چارچوب هسته‌ای حمایت کرد و آمادگی خود را برای مشارکت در مذاکرات ابراز کرد. از نظر اقتصادی، دو کشور توافق کردند که همکاری‌های تجاری و انرژی را افزایش دهند، موانع بانکی را برطرف کنند، قراردادهای گازی را تمدید کنند و گذرگاه‌های مرزی جدید را فعال کنند.

همکاری بر اساس ضرورت

تحلیلگران معتقدند که این دیدار نشان‌دهنده تغییر آشکار به سمت «همکاری اجباری» بین آنکارا و تهران است که از تهدید مشترک اسرائیل، نیازهای متقابل آنها در سوریه پس از اسد و فرصت‌های اقتصادی علیرغم تحریم‌ها ناشی است. هدف اصلی این دیدار ممکن است بحث در مورد وضعیت سوریه یک سال پس از سقوط اسد بوده باشد، در بحبوحه گزارش‌هایی مبنی بر تلاش ایران برای بی‌ثبات کردن دولت جدید به رهبری رئیس‌جمهور احمد الشرع و حمایت از جبهه‌های اصلی اپوزیسیون در منطقه ساحلی، شمال شرقی سوریه و سویدا. گزارش‌ها همچنین نگرانی‌های آنکارا را در مورد توانایی ایران در حمایت از جناح‌های کرد مخالف روند صلح آغاز شده توسط عبدالله اوجالان، رهبر تاریخی پ.ک.ک، و همچنین نفوذ ایران در میان بخش‌های کردنشین شمال شرقی سوریه به رهبری نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) به رهبری مظلوم عبدی برجسته می‌کند. ترکیه امیدوار است در ازای موضع منطقه‌ای ترکیه که ایران را از سناریوهای نظامی اسرائیل محافظت می‌کند، ایران را به سمت سیاست‌های منطقه‌ای جدید، به ویژه در مورد مسائل کردی در ترکیه و سوریه، سوق دهد – گزینه‌هایی که در صورت شکست تلاش‌های دیپلماتیک، توسط دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، رد نشده‌اند.

قوانین جدید پس از سقوط اسد

محققان سه تحول عمده را برجسته می‌کنند که موازنه قدرت را تغییر داده و اکنون نیاز به تنظیم مجدد ایران دارد:

- سقوط رژیم اسد، که به قیمت از دست دادن کریدور استراتژیک تهران – بیروت برای ایران تمام شد، نفوذ آن را در سراسر "هلال شیعی" کاهش داد و آن را از اهرم‌های حیاتی منطقه‌ای و بین‌المللی محروم کرد.

- نقش ژئواستراتژیک گسترش‌یافته ترکیه، تبدیل شدن به نیروی اصلی در سوریه جدید از طریق روابط دیرینه‌اش با هیئت تحریر الشام و سایر جناح‌های متحد سوری، علاوه بر موقعیتش در امتداد مرز شمالی سوریه.

- دخالت مستقیم اسرائیل در ساختار سوریه پس از اسد – نابودی زرادخانه سوریه، اشغال مناطقی در جنوب، مداخله نظامی برای محافظت از جوامع دروزی در سویدا و حتی حمله به اهدافی در نزدیکی کاخ ریاست جمهوری در دمشق. 

اتحاد علیه اسرائیل

تحلیلگران بر اظهارات مهمان ترک و مقامات ایرانی برای استنباط اهداف کلی این سفر تمرکز کردند:

نکات کلیدی مطرح شده توسط وزیر امور خارجه ترکیه:

- تهدید اصلی امنیتی منطقه، سیاست‌های توسعه‌طلبانه اسرائیل است.

- جامعه بین‌المللی باید برای متوقف کردن توسعه اسرائیل که سوریه و لبنان را بی‌ثبات می‌کند، اقدام کند.

- ترکیه از لغو تحریم‌های ایران در چارچوب قوانین بین‌المللی حمایت می‌کند.

- ترکیه آماده است تا حداکثر تلاش خود را برای تسهیل مذاکرات هسته‌ای آینده بین ایران و ایالات متحده به کار گیرد.

نکات کلیدی مطرح شده توسط وزیر امور خارجه ایران:

- اسرائیل به دلیل سیاست‌های توسعه‌طلبانه و اشغالگرانه خود، تهدید اصلی برای امنیت و ثبات سوریه است.
- ثبات منطقه‌ای مستقیماً به ثبات سوریه گره خورده و مستلزم حفظ وحدت سرزمینی آن است.
- اسرائیل در حال اجرای طرحی برای بی‌ثبات کردن منطقه از طریق حملات خود به سوریه و لبنان است.

توافقات اقتصادی شامل موارد زیر بود:

-  افزایش حجم تجارت به ۳۰ میلیارد دلار.
-  تمدید قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه.
-  ایجاد مناطق آزاد مشترک و فعال کردن یک گذرگاه مرزی جدید.
-  برگزاری جلساتی در مورد توافقنامه تجارت ترجیحی.

رسانه‌های ایرانی و ترکیه‌ای این سفر را به طور گسترده پوشش دادند و آن را "بسیار موفق" توصیف کردند. فیدان گفت که سفر قریب‌الوقوع رئیس جمهور اردوغان به تهران "بسیاری از مسائل معوقه را حل خواهد کرد." هر دو طرف همچنین از برگزاری یک نشست سه‌جانبه ترکیه، ایران و روسیه برای بحث در مورد تحولات سوریه خبر دادند. در همین حال، خبرگزاری رسمی ایران، ایرنا، گزارش داد که مذاکرات ماه‌های اخیر بین مقامات ترکیه و ایران شامل قطع روابط دیپلماتیک بین ایران و سوریه، سرنوشت علوی‌ها و شیعیان سوریه و حملات اسرائیل با هدف تجزیه سوریه بوده – که نشان دهنده حساسیت مسائلی است که ایران در سوریه در اولویت قرار می‌دهد.

دستاوردهای متقابل

-  تحلیل‌ها چندین مزیت متقابل را برای هر دو طرف نشان می‌دهد:

- ترکیه عمل‌گرایی و چابکی دیپلماتیک خود را – با بهره‌گیری از روابط با ایالات متحده، روسیه و چین – برای دنبال کردن ابتکارات حاکمیتی فراتر از رقابت ترکیه و ایران نشان می‌دهد.

- ترکیه جایگاه خود را به عنوان یک میانجی منطقه‌ای ضروری، به ویژه برای دولت جدید ترامپ، ارتقا می‌دهد.

- ترکیه از طریق تماس با ایران در طول بحران‌های خود با اسرائیل و ایالات متحده، به حمایت ضمنی ایران در مسائل ضد تروریسم، از جمله علیه جناح‌های کرد در سوریه (PKK/PYD) که رهبری SDF را بر عهده دارند، و عدم دخالت در روند صلح آنکارا با PKK، امیدوار است.

- ترکیه با وجود تحریم‌ها علیه ایران، قصد دارد کانال‌های اقتصادی گسترده‌ای را باز کند.

- هر دو کشور به دنبال ایجاد یک جبهه مشترک علیه گسترش اسرائیل در سوریه هستند که می‌تواند شامل کشورهای بیشتری باشد.

- ایران برای ارتباط مجدد با منطقه – به‌ویژه ترکیه – ارزش قائل است، زیرا با تهدید فزاینده جنگ جدید اسرائیل روبه‌روست. 

- ایران به دنبال مشارکت در تحولات منطقه‌ای، به ویژه در سوریه است – که به طور بالقوه از طریق میانجیگری ترکیه برای احیای روابط با دمشق تسهیل می‌شود.

- ایران درک می‌کند که با وجود موقعیت تضعیف‌شده‌اش، همچنان یک بازیگر مرتبط در سوریه و در پویایی‌های مرتبط با کردها در سوریه و ترکیه است.

- ایران از رد اقدام نظامی توسط ترکیه (و عربستان سعودی) علیه خود سود می‌برد و ترکیه را به عنوان یک میانجی بالقوه با واشینگتن – در کنار نقش عربستان سعودی که در جریان سفر اخیر ولیعهد به واشینگتن به آن اشاره شد – می‌بیند.

نتیجه‌گیری و یافته‌ها:

ترکیه قصد دارد نقش دیپلماتیک جدیدی را با محوریت ارتباط با ایران و مدیریت رقابت – به‌ویژه در پرونده سوریه – آغاز کند.

ایران مشتاق است تا تفاهمات خود را با ترکیه – عضو ناتو با روابط قوی با واشینگتن – گسترش دهد تا تنش‌هایی را که می‌تواند منجر به جنگ جدید اسرائیل شود، کاهش دهد.

ترکیه تمایل خود را برای تعمیق روابط نشان می‌دهد، حتی در حال برنامه‌ریزی برای سفر رئیس جمهور به ایران است که یک چتر حمایتی منطقه‌ای را بر فراز تهران گسترش می‌دهد.

صحبت از تجدید تعامل ترکیه – ایران – روسیه، حاکی از احیای فرمت آستانه و بازگشت ایران به عنوان یک بازیگر کلیدی در روند سوریه است.

هر دو طرف به شدت سیاست‌های اسرائیل را رد می‌کنند و خصومت مشترکی را نسبت به اقدامات اسرائیل، به ویژه در سوریه، آشکار می‌کنند.

همزمانی سفر ترکیه با سفر دیپلماتیک عربستان سعودی، ایران را تشویق می‌کند تا با دقت بیشتری به پایتخت‌های منطقه‌ای گوش دهد و با تغییر صف‌بندی‌های جاری سازگار شود.

ایران امیدوار است که روابط با ترکیه به آن کمک کند تا از طریق روابطش با جوامع کرد و علوی، نفوذ خود را در سوریه بازیابی کند. 

منبع: عرب پروگرس / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی