میانجیگری عربستان و ترکیه برای بازگشت کودکان اوکراینی از روسیه

نویسنده: محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان

دیپلماسی ایرانی: صلح و آرامش، آرزوی همه‌ی ملت‌هاست، با این وجود هر روز در گوشه‌ای از دنیا، شاهد رخ دادن جنگ و منازعه‌ای جدید هستیم. عمده‌ترین و آسیب‌پذیرترینِ این گروه‌ها، کودکان هستند. در واقع آنچه در آتش جنگ می‌سوزد، تصویر روزهای خوش‌ کودکیِ کودکانی است که از خاکستر ‌آن آسیب‌های جدی و ماندگار جسمی و روحی برای آنان برجای می‌ماند. از زمانی که حمله روسیه به اوکراین آغاز شد، مقامات این کشور، انتقال هزاران کودک اوکراینی به روسیه را برای پذیرش و شهروندی اعلام کردند. در تلویزیون دولتی مقامات روس، خرس‌های عروسکی را به کودکان تازه‌وارد می‌دادند که به عنوان کودکانی رها شده و در حال نجات از جنگ، به تصویر کشیده می‌شدند. طبق مصاحبه‌هایی که با کودکان و خانواده‌های دو طرف مرز انجام شده است، کودکانی به روسیه آورده‌ شدند که بستگان یا سرپرستانشان می‌خواهند آنها به اوکراین بازگردانده شوند. به گفته مقامات محلی اوکراین، برخی از کودکان پس از کشته یا زندانی شدن والدینشان توسط نیرو‌های نظامی روسیه، بازداشت شدند. در همین راستا دیوان بین‌المللی کیفری در تاریخ ۱۷ مارس ۲۰۲۳ میلادی با صدور قرار جلب ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به اتهام جنایات جنگی از طریق انتقال اجباری کودکان از اوکراین به روسیه دست به اقدامی بی‌سابقه در تاریخ حقوق بین‌الملل‌کیفری زد. همچنین دادستان شعبه دوم پیش – دادرسی دیوان، آقای کریم خان، قرار جلبی نیز علیه یکی دیگر از مقامات دست نشانده‌ی پوتین، خانم «ماریا لووابلووا»، کمیسر حقوق کودکانِ این کشور، صادر کرده است. لازم به یادآوریست که منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن 18 سالگی نرسیده است. همان‌طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده‌ی 1 خود اشعار می‌دارد: « از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر این‌که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود».

زمانی که در بهار سال جاری، نیرو‌های روسی شهر ماریوپل اوکراین را محاصره کردند، کودکان از خانه‌های گروهی و مدارس شبانه‌روزی بمباران شده، فرار کردند. آنان جدا از اعضای خانواده‌ی خود به دنبال همسایگان یا غریبه‌ها به سمت غرب می‌رفتند و به دنبال امنیت نسبی بودند. مقامات روسیه به صراحت گفته‌اند که هدف آنان از این انتقال این است که عشق به روسیه را جایگزین هرگونه وابستگی دوران کودکیِ کودکان اوکراینی سازند. «ماریا لووابلووا» کمیسر حقوق کودکان روسیه این انتقال را سازماندهی کرده که خود در حرکتی نمایشی شخصاً نوجوانی از ماریوپل را به فرزندی پذیرفته است. این عمل دولت روسیه، بخشی از استراتژی گسترده‌تر «ولادیمیر پوتین» برای رفتار با اوکراین بوده است که به زعم خود سخاوتمندانه است. متأسفانه تعداد دقیق کودکان اسکان داده شده مشخص نیست و مقامات رسمی روسیه نیز اطلاعاتی را منتشر نکرده‌اند، اما مقامات اوکراینی اخیراً اعلام کرد که بیش از ۱۴ هزار و ۷۰۰ کودک به روسیه برده شده که بیش از هزار نفر از آنها از شهر بندری ماریوپل بوده‌اند. در ماه آوریل، مقامات روسیه اعلام کردند که بیش از ۲ هزار کودک اوکراینی وارد روسیه شده‌اند. اما بر‌اساس مطالعه‌ی محققان مرکز تحقیقات بشردوستانه دانشکده‌ی بهداشت عمومی دانشگاه ییل در ایالات متحده آمریکا، روسیه حداقل ۶ هزار کودک اوکراینی را در شبه‌جزیره‌ی کریمه و خاک روسیه نگه‌داری می‌کند. در این گزارش همچنین آمده است که حداقل ۴۳ کمپ و مراکز دیگر را شناسایی کرده‌اند که کودکان اوکراینی حداقل چهارماهه، در آنها نگهداری می‌شوند. به نظر می‌رسد این اردوگاه‌ها برای بازپروری سیاسی و عقیدتی کودکان باشد. این اردوگاه‌ها به عنوان بخشی از برنامه هم‌پارچه‌سازی معرفی شده‌اند. این مراکز مورد تأیید دولت روسیه بوده و هدف آن بازپروری فرهنگی، تاریخی و اجتماعی کودکان به شکل مطلوب دولت روسیه است.

دیوان بین‌المللی کیفری یکی از معیارهایش در انتخاب جنایتی در میان جنایات واقع شده در یک موضوع، انتخاب جرائمی است که قربانیان آن کمتر دیده شده‌اند. کودکان به عنوان بخشی از جامعه که به بیشترین حمایت در برابر خشونت، آزار جنسی، سوءتغذیه و شرکت در مخاصمات مسلحانه نیاز دارند معمولاً در دوران تنش و نزاع مسلحانه به فراموشی سپرده شده و در فضای بی‌کیفری به فراخور مورد سوء‌استفاده‌ی نیروهای نظامی ‌قرار می‌گیرند. جرائم علیه کودکان از ابتدای فعالیت دیوان بین‌المللی کیفری تا به امروز از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. به عنوان مثال در پرونده توماس لوبانگا، فرمانده ارشد جناح نظامی کنگو که در دیوان بین‌المللی کیفری متهم به استفاده از کودک‌سرباز در مخاصمات مسلحانه شده بود. به کارگیری کودک سرباز در مخاصمات توسط دولت‌ها از جمله فجایعی است که علی‌رغم دستاوردهای عظیم بشری در عصر پدیده‌های تکنولوژیک گریبان‌گیر جامعه‌ی بین‌المللی است. بر اساس کنوانسیون نسل‌کشی سازمان ملل متحد، انتقال اجباری کودکان از گروهی به گروه دیگر جزء پنج اقدامی است که می‌تواند به عنوان نسل‌کشی تحت تعقیب قرار گیرد. براساس مصادیق مندرج در ماده‌ی 6 اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری جابجایی و انتقال اجباری کودکان، نسل‌کشی (genocide) تلقی می شود و به طور دقیق اجزا و عناصر مادی و معنوی این جرم تعریف شده است. هر چند دادستان بریتانیایی دیوان بین‌المللی کیفری، انتقال اجباری کودکان اوکراینی را مصداق بارز جنایت جنگی قلمداد کرده است.

در این روزها خبری خوب مبنی بر اثربخش بودن دیپلماسی و تلاش‌های بازیگران اصلی بین‌المللی در جهت حمایت از حقوق کودکان اوکراینی در جنگ بزرگ اروپا سرخط خبرگزاری شده است و دول عربستان سعودی و ترکیه با هماهنگی مشترک یکدیگر جهت بازگرداندن نزدیک به 6000 کودک اوکراینی که توسط روسیه ربوده شده و به سرزمین‌های خود منتقل شده‌اند تا هویت اوکراینی را از شهرهای مرزی پاک کنند، این ابتکار توسط عربستان سعودی در جریان نشست مقامات گروه بیست در ژوئن گذشته آغاز شد. کشورهای غربی از طرح حل مشکل کودکان اوکراینی، علاوه بر ابتکار عمل برای حل بحران عرضه غلات و جلوگیری از نشت هسته‌ای نیروگاه زاپوریژیا، از سوی عربستان سعودی حمایت کردند. مقامات کی‌یف و مسکو، به عنوان بخشی از این تلاش‌ها، در حال کار برای تهیه لیستی از اسامی کودکانی هستند که به روسیه منتقل شده‌اند. همچنین منابع خبری اعلام کرده‌اند که رومن آبراموویچ، مالک سابق باشگاه فوتبال چلسی انگلیس در این میانجیگری نقش دارد. انتقال اجباری کودکان اوکراینی توسط روسیه را می‌توان نقض فاحش حقوق بین‌الملل بشردوستانه قلمداد کرد که از جنایات جنگی محسوب می‌شود. پر واضح است که صدمان وارد بر جسم و روح افرادی که قربانی یک جرم خشونت‌بار و سنگین می‌شوند با مجازات مجرم جبران نمی‌شود. 

هم‌اکنون شرایط کودکان اوکراینی در جنگ بزرگ اروپا، روایتی تلخ و تکان‌دهنده است که می‌بایست تدابیر جدی‌تری از سوی دولت‌ها و جامعه‌ی جهانی علی الخصوص سازمان ملل متحد صورت گیرد. امید است با محاکمه‌ی عاملان این فجایع انسانی و ناقضین حقوق کودکان مورد آزار قرار گرفته، درسی برای آیندگان باشد که دیگر شاهد تکرار این قبیل مسائل در جامعه بین‌¬المللی نباشیم، اما باید به خاطر بسپاریم که دیپلماسی همچنان یک ابزار کارآمد و اثربخش در سطح جامعه‌ی بین‌المللی در عصر هوض مصنوعی است. کودکان امیدهای فردای جهان هستند و تابعان اصلی حقوق بین‌الملل (دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی) با همکاری یکدیگر می‌توانند آینده بهتری برای هرکودکی که در جنگ و بحران زندگی می‌کند بسازند.