گامی به سوی عدالت برای کودکان

نویسنده: مهشید جمالی، پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودک

دیپلماسی ایرانی: کودکان و حقوق ایشان مسئله‌ای است حائز اهمیت که در تمام ادوار می‌بایست مورد توجه قرار گیرد و غفلت از آن نقض حقوق این قشر آسیب پذیر را در پی دارد. دسترسی به عدالت از حقوق اساسی تمام أبناء بشر است که در نظام حقوق بین‌الملل و تمامی نظام‌های حقوقی داخلی به ‌رسمیت شناخته شده است. این حق برای کودکان از اهمیتی دوچندان برخوردار است زیرا که آن‌ها به دلیل عدم توانایی در استیفای حقوق خود نیازمند حمایت بیشتر از سوی جامعه جهانی و سیاست گزاران قوانین ملی می‌باشند. درواقع دسترسی به عدالت و جبران خسارت، توانایی اشخاص به برخورداری و امکان استفاده از سیستم‌های حقوقی و قضایی در جهت استیفای حقوق خود را بیان می‌دارد. 

کمیته حقوق کودک بیست و هفتمین تفسیر عمومی خود را به حقوق کودکان در زمینه دسترسی به عدالت و جبران خسارت اختصاص داده است تا با نابرابری‌ها و تبعیض مبارزه شود و احیای حقوق کودکان به منصه ظهور برسد و هم‌چنین مسئولیت و تعهدات دولت‌ها در این زمینه را محرز می‌سازد. طبق اظهار کمیته حقوق کودک حق جبران خسارت در کنوانسیون حقوق کودک به طور ضمنی آمده اما در شش معاهده حقوق بشر بین‌المللی به طور صریح آورده شده است. 

در این میان لازم است به بیانات صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) که به حمایت از حقوق کودکان سراسر دنیا می‌پردازد نیز نگاهی داشته باشیم. یونیسف نیز به حق دسترسی به عدالت برای کودکان پرداخته است. یونیسف بیان داشته که رویکرد این سازمان فراتر از مراقبت و حمایت از کودکانی است که متهم به ارتکاب جرم شده‌اند، بلکه این سازمان مروج دسترسی عادلانه به عدالت برای همه کودکانی که حقوقشان نقض شده و مورد تبعیض قرار گرفته‌اند می‌باشد.  

یونیسف دسترسی کودکان به عدالت و جبران خسارت را به توانایی کلی کودکان برای برخورداری از این حق، زمانی که حقوقشان نقض، نادیده گرفته یا انکار می شود معنا کرده است. به بیان ساده تر دسترسی به عدالت ممکن است به مسائل مختلفی مربوط باشد و شامل کودکانی باشد که به ارتکاب جرم متهم شده‌اند، کودکانی که قربانی یا شاهد جرم هستند، کودکانی که قادر به دسترسی به خدماتی مانند آموزش یا مراقبت‌های بهداشتی که از حقوق بنیادین آن‌هاست نیستند و یا کودکانی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر بی‌عدالتی قرار می‌گیرند، به‌عنوان مثال میتوان به طلاق والدین در این زمینه اشاره کرد.

کمیته حقوق کودک در تفسیر عمومی شماره بیست و هفت عنوان کرده است که دسترسی به عدالت و جبران خسارت برای حفاظت، ترویج و تحقق حقوق بشر ضروری است و دسترسی به عدالت هم‌چنین بخشی جدایی ناپذیر از اهداف توسعه پایدار می‌باشد اما باوجود معرفی و به ‌رسمیت شناخته شدن این حق، هنوز هم تصویری نادرست نسبت به آن وجود دارد که عمدتا این طور برداشت می ‌شود که دسترسی به عدالت صرفا شامل حال کودکانی می شود که متهم به ارتکاب جرم یا به عبارتی نقض قوانین هستند که کمیته حقوق کودک این مهم را در تفسیر عمومی شماره ۲۴ در سال ۲۰۱۹  مطرح کرده و پوشش داده است که هم‌چنان هم راهنمای اصلی دولت‌ها در این زمینه می‌باشد. از جمله مواردی که در تفسیر عمومی شماره ۲۷ آمده است آموزش و افزایش آگاهی کودکان در زمینه جبران خسارت و حق دسترسی به عدالت می‌باشد که صراحتا بیان شده که کودکان باید توانایی و اطلاعات مربوطه به جبران خسارت برای نقض حقوقشان را دریافت کنند و در این زمینه آگاه شوند که این مهم از طریق آموزش حقوق کودک، راهنمایی یا مشاوره و البته حمایت از مشاوران، نهادهای حقوق بشری و هم‌چنین دیگر شرکا امکان پذیر است.

البته یونیسف در مطلبی دیگر عنوان داشته است که اجرای عدالت در سراسر جهان و سیستم‌های حقوقی در حفاظت از کودکان و حفظ ابتدایی‌ترین حقوق ایشان تا حد قابل توجهی ناکام هستند و همیشه حق بر دسترسی به عدالت و جبران خسارت را محقق نمی‌سازند. در برخی موارد کودکان امکان دسترسی به وکیل یا حتی منابع مالی کافی برای پرداخت هزینه‌های قانونی مربوطه را در اختیار ندارند یا از حقوق خود آگاهی ندارند که این وضعیت به طور گسترده‌تری شامل اقلیت‌ها، کودکان دارای معلولیت، کودکان مهاجر و کودکان در زندان‌ها، مراکز بازداشت و دیگر اماکنی که آزادی ایشان را سلب می کند، گرفتار هستند می شود که علاوه بر این مسئله ذکر این نکته لازم است که متاسفانه سیستم‌های حقوقی در اکثر موارد قادر به محقق ساختن حق کودکان به دسترسی به عدالت و جبران خسارت و دیگر نیازهای کودکان نیستند و در حیطه‌های کاری پلیس‌ها، دادستان‌ها، قاضی‌ها و وکلا اغلب آموزش‌های تخصصی لازم به جهت حمایت از کودکان در این زمینه صورت نمی‌گیرد و بسیاری از آن‌ها درک درستی از آسیب‌ پذیری کودکان هنگام برخورداری با سیستم‌های حقوقی و قضایی درراستای برخورداری از عدالت ندارند.

در تفسیر عمومی مذکور دسترسی به عدالت و جبران خسارت به حق به‌ رسمیت شناخته شدن در برابر قانون و حق بر داشتن رسیدگی منصفانه و از طرفی دیگر حق تجدید نظر و دسترسی برابر و بدون تبعیض به دادگاه‌ها و سایر سازوکارهای مربوطه برای دست‌ یابی به هدف مدنظر عنوان گشته است، بدان معنا که همه کودکان از جمله آسیب پذیرترین ایشان در دورافتاده و محروم‌ترین مناطق می‌بایست به عدالت و جبران خسارت دسترسی داشته باشند و هیچ‌گونه محرومیتی شامل حال آن‌ها نشود. نگرانی کمیته در رابطه با کافی نبودن اقدامات لازم به جهت برخورداری از حق مذکور بارها بیان شده است و توجه دولت‌ها را به این مسئله جلب می‌کند تا حق کودک بر دسترسی به عدالت و جبران خسارت را تسهیل کنند و آموزش‌های لازم را در دستور کار قرار دهند، که در این میان لازم است موانعی که مانع از دسترسی کودکان به عدالت و جبران خسارت می‌شود شناسایی گشته و با اتخاذ تدابیر و هم‌چنین از طریق راهنمایی‌ و ارائه مشاوره از سوی کمیته به دولت‌ها مرتفع گردد. هم‌چنین لازم است این سیستم بر طبق مشارکت و نظرات موثر کودکان شکل بگیرد که کمیته به‌ شدت بر این مسئله تاکید کرده است و درصدد آن برآمده است تا اطمینان حاصل کند که نظرات و روحیات کودکان در این رابطه از نظر دور نمی‌ماند و شیوه‌های گوناگون و مبتکرانه‌ای  مورد استفاده قرار می‌گیرد که در آن می‌بایست به نیازها، تمایلات و روحیات تمام کودکان در تمام نقاط و تفاوت‌های فردی و شیوه زندگی آن‌ها و هم‌چنین تفاوت‌های جنسیتی توجه شود و مسائل مربوطه مد نظر قرار داده شود.