همه احتمالات درباره مکانیسم ماشه

دیپلماسی ایرانی: به نظر می‌رسد طرف اروپایی خود را مجبور می‌بیند که حداکثر تا پایان اوت، قبل از انقضای سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» و از دست دادن اهرم فشار طرف‌های اروپایی بر طرف‌های توافق هسته‌ای، از این اهرم استفاده کند. با این حال، فعال کردن این مکانیسم به معنای لغو قطعنامه ۲۲۳۱ است که چندین قطعنامه قبلی شورای امنیت را به حالت تعلیق درآورده بود. این به معنای از سرگیری چندین نکته کلیدی است:

۱- بازگشت قطعنامه ۱۶۹۶ شورای امنیت مورخ ژوئیه ۲۰۰۶ و قطعنامه‌های بعدی مربوط به فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد، که در برخی از مفاد آن امکان توسل به نیروی نظامی برای رسیدگی به چالش‌ها، به ویژه اگر ایران تصمیم به خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بگیرد، پیش‌بینی شده است.

۲- ممنوعیت طرف‌های بین‌المللی، طبق قطعنامه ۱۷۳۷ شورای امنیت مورخ دسامبر ۲۰۰۶، از همکاری با ایران برای تأمین کالاهای مورد استفاده در برنامه هسته‌ای یا برنامه موشکی و تسلیحاتی آن، هموار کردن راه برای توقیف دارایی‌های مالی ایران در کشورهای دیگر و توقف همکاری علمی با مؤسسات ایرانی. 

۳- اعمال محدودیت‌ها، طبق قطعنامه ۱۷۴۷ شورای امنیت در مارس ۲۰۰۷، بر تجارت اسلحه با ایران، شامل خودروهای نظامی، تانک‌ها، توپخانه سنگین، هلیکوپترها، کشتی‌های جنگی، موشک‌ها و سیستم‌های دفاع موشکی.

۴- اعمال وضعیت هشدار، طبق قطعنامه ۱۸۰۳ شورای امنیت در مارس ۲۰۰۸، در مورد همکاری با موسسات بانکی ایران در زمینه‌های بانکداری، بیمه و امور مالی بین‌المللی. بازرسی تمام محموله‌ها به و از بنادر و فرودگاه‌های ایران، و اعمال تحریم‌ها بر چندین فرد و موسسه ایرانی.

۵- ممنوعیت طرف‌های بین‌المللی، طبق قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت مصوبه ژوئن ۲۰۰۹، از تجارت اسلحه با ایران، شامل خودروهای نظامی، تانک‌ها، هواپیماها، موشک‌ها، توپخانه سنگین، بالگردها، سیستم‌های دفاع موشکی یا ارائه قطعات یدکی برای آنها. جلوگیری از توسعه هرگونه برنامه موشک بالستیک ایران؛ بازرسی تمام محموله‌ها به و از بنادر و فرودگاه‌ها، و بازرسی کشتی‌های نیروی دریایی ایران در دریا؛ اعمال تحریم‌ها بر ناوبری دریایی ایران، از جمله ممنوعیت ارائه هرگونه خدمات به کشتی‌های ایرانی، از جمله سوخت و پشتیبانی لجستیکی. اعمال تحریم‌های الزام‌آور علیه افراد و نهادهایی که گمان می‌رود در حمایت از برنامه‌های هسته‌ای و تسلیحاتی ایران نقش دارند؛ اعمال محدودیت بر تجارت با شرکت‌های مرتبط با سپاه پاسداران یا شرکت کشتیرانی ایران؛ ممنوعیت تأسیس هرگونه شعبه بانک‌های ایرانی در کشورهای دیگر و اعمال محدودیت‌های قابل توجه بر پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک. اعمال محدودیت‌های قابل توجه بر معاملات تجاری و مالی با همه افراد مظنون به مشارکت در برنامه‌های انرژی هسته‌ای و تسلیحاتی ایران. همچنین اعمال تحریم بر تقریباً ۴۰ نهاد تجاری وابسته به سپاه پاسداران یا دولت ایران.

از این نظر، «مکانیسم ماشه» به معنای اعمال تحریم‌های قابل توجه بر بخش‌های بانکی، دریایی و هوانوردی ایران، همراه با اعمال محدودیت‌های شدید بر پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک و اعمال محدودیت‌های قابل توجه بر ارائه خدمات بانکی و لجستیکی به شهروندان ایرانی است. همه این موارد باید به سبد تحریم‌های اعمال شده توسط طرف‌های اروپایی در سال‌های گذشته و سبد تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده، چه قبل و چه بعد از خروج از توافق هسته‌ای در ماه مه ۲۰۱۸، اضافه شود.

از طرف ایران، فعال کردن «مکانیسم ماشه» می‌تواند به مجموعه‌ای از اقدامات تشدیدکننده توسط ایران منجر شود که مسئله هسته‌ای ایران را از چارچوب سنتی خود خارج می‌کند. اگر داده‌ها نشان دهد که حملات هوایی ایالات متحده آسیب قابل توجهی به برنامه هسته‌ای ایران وارد کرده، به این معنی که احتمال ادامه تأمین مقادیر اورانیوم غنی‌شده مورد نیاز برای ساخت بمب‌های هسته‌ای کاهش یافته است، ایران احتمالاً به اقدامات به همان اندازه قابل توجه، از جمله خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و اخراج همه بازرسان بین‌المللی، متوسل خواهد شد. علاوه بر این، تقریباً ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰٪، که سرنوشت آن نامعلوم است، می‌تواند ایران را قادر سازد تا وارد فاز هسته‌ای شود و چندین کلاهک هسته‌ای تولید کند، که حداقل از لحاظ تئوری، یک پیشرفت غیرمنتظره بالقوه است.

احتمالات فعال‌سازی مکانیسم ماشه

با وجود اندازه و اهمیتشان، به نظر نمی‌رسد تحریم‌های بین‌المللی اعمال‌شده توسط شش قطعنامه شورای امنیت در مقایسه با مقیاس تحریم‌های ایالات متحده که در هفت سال گذشته اعمال شده‌اند، تأثیر قابل توجهی داشته باشند. با این حال، توجه به توسل اروپا به گزینه فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» همچنان مهم و ضروری است زیرا تنها به معنای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی با فعال‌سازی مجدد قطعنامه‌های بین‌المللی لغو شده توسط قطعنامه ۲۲۳۱ نیست، بلکه به معنای بازگرداندن پرونده هسته‌ای ایران به نقطه عزیمت اساساً متفاوتی است از آنچه تاکنون تجربه کرده است.

در حالی که به نظر می‌رسد طرف‌های اروپایی به استفاده از «مکانیسم ماشه» برای جلوگیری از انقضای مهلت قانونی برای استفاده از آن خود را مجبور می‌بینند، احتمال توسل ایران به برخی اقدامات متقابل، موانع آشکاری را برای آزادی عمل اروپا برای فعال‌سازی این مکانیسم ایجاد می‌کند. منطق سیاسی، گزینه دستیابی به راه‌حل‌هایی را که این مکانیسم برای مدت طولانی‌تری در دست اروپا باقی بماند، بعید نمی‌داند. طرف اروپایی ترجیح می‌دهد «مکانیسم ماشه» را در اختیار داشته باشد تا به طرفین برای تأمین منافع خود فشار بیاورد، نه اینکه از آن به شیوه‌ای استفاده کند که خطر خارج شدن امور از کنترل را به همراه داشته باشد. با این حال، این صحنه در دو سناریوی زیر می‌تواند آشکار شود:

احتمال اول: طرف‌های اروپایی به فعال کردن «مکانیسم ماشه» متوسل می‌شوند. این یک گزینه دقیقه نودی است، زیرا طرف‌های اروپایی فقط می‌خواهند از روی ناچاری به آن متوسل شوند. در صورت اجبار به انجام این کار، مهلت آنها از پایان ماه اوت تجاوز نمی‌کند، قبل از اینکه این مکانیسم منقضی شود، اروپا دیگر بازیگری در مذاکرات هسته‌ای نیست و شانس آن برای تأثیرگذاری مستقیم بر تدوین هرگونه توافق با ایران کاهش می‌یابد. فعال کردن این مکانیسم به معنای فروپاشی توافق هسته‌ای به شکل فعلی آن، بدون ایجاد دوره‌ای از «اجماع جدید» است. در حالی که این امر احتمال توسل ایران به توسعه سلاح‌های هسته‌ای را افزایش می‌دهد، واقعیت جدید ایجاد شده توسط حملات ایالات متحده احتمال این امر را کاهش می‌دهد و گزینه‌های تشدید ایران را در چارچوبی قرار می‌دهد که فراتر از خروج از معاهده کنترل تسلیحات هسته‌ای در ازای تسلیم شدن آن در برابر امواج بی‌سابقه تحریم‌ها نیست.

احتمال دوم: تمدید مهلت فعال‌سازی «مکانیسم ماشه». این احتمال فرض می‌کند که واقعیت جدید، ایران را به سمت دور جدیدی از مذاکرات سوق خواهد داد، مشروط بر اینکه دور جدید مذاکرات به برنامه هسته‌ای محدود نباشد، برنامه‌ای که اروپا و امریکا گمان می‌کنند تا حد زیادی توسط حملات آمریکا/اسرائیل خنثی شده است. این سناریو که تا حد زیادی با فلسفه «مکانیسم ماشه» به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر موضع ایران همسوست، به این معناست که طرفین در ازای مشارکت ایران در مذاکراتی که نه تنها پروژه هسته‌ای، بلکه سایر مسائل، از جمله برنامه موشکی و پهپادی و پروژه منطقه‌ای آن را نیز شامل می‌شود، به تصمیمی برای تمدید مکانیسم ماشه در چارچوبی گسترده‌تر – یعنی تمدید اعتبار توافق برای حداقل چند ماه – خواهند رسید. این احتمال به سه کشور اروپایی فرصتی می‌دهد تا نفوذ خود را بر مسئله ایران ادامه دهند و هرگونه توافقی را با تهران تدوین کنند که منافع آنها را در بر و نگرانی‌های آنها را در نظر بگیرد. همچنین به ایران مهلت می‌دهد تا اطلاع ثانوی، شبح بازگشت تحریم‌های بین‌المللی را از بین ببرد، بدون این به شکلی از مکانیسم‌های فشار بین‌المللی فرار کند. اگرچه ایران پیش از این از مطرح کردن سایر مسائل روی میز مذاکره خودداری کرده بود، اما شاید شرایط به گونه‌ای شود که نظرش را تغییر دهد.

منبع: مرکز الامارات للسیاسات / ترجمه: علی موسوی خلخالی