پیامدهای ژئوپلیتیکی برای ایران چه خواهد بود؟

نویسنده: مسعد سلیتی، وکیل دادگستری

دیپلماسی ایرانی: نشست میان دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در تاریخ ۱۵ اوت ۲۰۲۵ (۲۴ مرداد ۱۴۰۴) در پایگاه نظامی المندورف – ریچاردسون در انکوریج آلاسکا برگزار شد و به دلیل تمرکز بر مسائل جهانی از جمله جنگ اوکراین و موضوعات مرتبط با ایران، یکی از مهم‌ترین رویدادهای ژئوپلیتیکی اخیر محسوب می‌شود. این نشست که با هدف بررسی راه‌های پایان دادن به جنگ اوکراین برگزار شد، بدون توافق مشخصی به پایان رسید، اما زمینه‌ساز مذاکرات بعدی، از جمله دیدارهای ترامپ با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین و سران اروپا شد. این سلسله دیدارها پیامدهای قابل توجهی برای سیاست خارجی ایران، منطقه خاورمیانه و معادلات جهانی دارد. با توجه به تحولات اخیر، از جمله جنگ ایران و اسرائیل، بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط ایالات متحده، احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه و حمایت نسبی روسیه از ایران، به بررسی پیامدهای این نشست‌ها برای ایران می‌پردازد.

زمینه‌های نشست‌ها

نشست آلاسکا در بستری از تنش‌های جهانی، از جمله جنگ اوکراین، تنش‌های فزاینده در خاورمیانه و رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان قدرت‌های بزرگ برگزار شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که موضوع ایران، به‌ویژه برنامه هسته‌ای و تنش‌ها با اسرائیل، در گفت‌وگوهای حاشیه‌ای مطرح شده است. پس از نشست آلاسکا، دیدارهای بعدی ترامپ با زلنسکی و سران اروپا (از جمله امانوئل مکرون، کی‌یر استارمر، فردریش مرتس، جورجیا ملونی، الکساندر استاب، اورزولا فون در لاین و مارک روته) در کاخ سفید و تماس‌های تلفنی با پوتین، نشان‌دهنده تلاش برای پیشبرد مذاکرات صلح اوکراین و مدیریت تنش‌های جهانی است. این نشست‌ها، به‌ویژه بحث‌های مربوط به اوکراین و تضمین‌های امنیتی، می‌توانند به طور غیرمستقیم بر موقعیت ایران تأثیر بگذارند.

موضوعات مرتبط با ایران

1. برنامه هسته‌ای ایران: گزارش‌ها نشان می‌دهند که پوتین در گفت‌وگوهای قبلی با ترامپ آمادگی خود را برای همکاری در مذاکرات هسته‌ای با ایران اعلام کرده است. با توجه به روابط نزدیک مسکو و تهران، این موضع می‌تواند تلاشی برای حفظ منافع ایران در برابر فشارهای غرب باشد. با این حال، عدم حضور ایران در مذاکرات آلاسکا و تمرکز بر مسائل اوکراین، احتمال تصمیم‌گیری‌های یک‌جانبه در مورد برنامه هسته‌ای ایران را افزایش می‌دهد.

2. جنگ ایران و اسرائیل: بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران (فردو و نطنز) توسط ایالات متحده با استفاده از بمب‌افکن‌های B2 و موشک‌های کروز تاماهاوک، تنش‌ها را در منطقه تشدید کرده است. این اقدام می‌تواند به عنوان اهرم فشاری از سوی آمریکا در مذاکرات آلاسکا و دیدارهای بعدی برای محدود کردن همکاری‌های هسته‌ای و نظامی ایران و روسیه مطرح شده باشد.

3. مکانیسم ماشه: احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه (بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران) به دلیل عدم پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای، همچنان یکی از نگرانی‌های اصلی است. این مکانیسم می‌تواند فشار اقتصادی و سیاسی بی‌سابقه‌ای بر ایران وارد کند.

4. حمایت روسیه از ایران: روسیه به عنوان متحد استراتژیک ایران، به‌ویژه در حوزه‌های نظامی و انرژی، نقش مهمی در حمایت از تهران ایفا می‌کند. با این حال، فشارهای بین‌المللی بر روسیه به دلیل جنگ اوکراین ممکن است مسکو را به اتخاذ رویکردی عمل‌گرایانه و کاهش حمایت از ایران ترغیب کند.

تحلیل پیامدهای نشست‌ها برای ایران

با توجه به برگزاری نشست آلاسکا و دیدارهای بعدی با زلنسکی و سران اروپا، ایران باید با دقت پیامدهای این تحولات را رصد کند و استراتژی‌های خود را برای مواجهه با سناریوهای احتمالی تنظیم نماید.

الف) پیامدهای ژئوپلیتیکی

1. تضعیف احتمالی اتحاد ایران و روسیه:

با توجه به فشارهای اقتصادی و نظامی بر روسیه به دلیل جنگ اوکراین، پوتین ممکن است برای کاهش فشارهای غرب، به‌ویژه تحریم‌ها، امتیازاتی به آمریکا بدهد که کاهش حمایت از ایران در حوزه‌های نظامی یا هسته‌ای را شامل شود. این امر می‌تواند ایران را در برابر فشارهای بین‌المللی آسیب‌پذیرتر کند.

پوتین در نشست آلاسکا اعلام کرد که مذاکرات «بسیار مفید» بوده و موافقت خود را با ارائه تضمین‌های امنیتی به اوکراین ابراز کرده است که می‌تواند نشانه‌ای از تمایل مسکو به مصالحه با غرب باشد. پوتین احتمالاً رویکردی عمل‌گرایانه اتخاذ خواهد کرد که در ظاهر از ایران حمایت کند، اما در صورت دریافت امتیازات قابل توجه (مانند کاهش تحریم‌ها یا به رسمیت شناختن کنترل روسیه بر بخش‌هایی از اوکراین)، ممکن است حمایت از ایران را کاهش دهد.

 2. فشار بر برنامه هسته‌ای ایران:

بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا نشان‌دهنده تشدید رویکرد تهاجمی واشینگتن علیه تهران است. در نشست آلاسکا، ترامپ ممکن است از این اقدام به‌عنوان اهرمی برای فشار بر پوتین استفاده کند تا مسکو را به کاهش همکاری‌های هسته‌ای با ایران ترغیب کند.

در صورت توافق آمریکا و روسیه بر سر محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران، تهران با چالش‌های دیپلماتیک و اقتصادی جدیدی مواجه خواهد شد. این امر می‌تواند شامل تشدید تحریم‌ها یا حتی اقدامات نظامی بیشتر باشد.

هرگونه توافق در مورد برنامه هسته‌ای ایران بدون حضور تهران، می‌تواند به کاهش قدرت چانه‌زنی ایران در مذاکرات بین‌المللی منجر شود.

3. مکانیسم ماشه و تحریم‌های بین‌المللی:

فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند اقتصاد ایران را که پیش‌تر تحت‌فشار تحریم‌های سنگین قرار دارد، به‌شدت تضعیف کند. در صورت توافق ضمنی آمریکا و روسیه در آلاسکا برای اعمال این مکانیسم، ایران با انزوای دیپلماتیک بیشتری مواجه خواهد شد.

با توجه به اینکه حتی وتوی روسیه و چین در شورای امنیت، تأثیری در عدم فعال‌سازی مکانیسم ماشه وجود ندارد بدین دلیل احتمالاً پوتین درازای امتیازاتی مانند کاهش روسیه در مورد تشدید فشار بر ایران وجود دارد، به‌ویژه اگر پوتین درازای امتیازاتی (مانند کاهش تحریم‌های غرب یا به رسمیت شناختن کنترل روسیه بر بخش‌هایی از اوکراین) با آمریکا کنار بیاید، این امر می‌تواند به انزوای بیشتر ایران منجر شود.

ب) پیامدهای منطقه‌ای

1. جنگ ایران و اسرائیل:

بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا تنش‌ها با اسرائیل را به سطح بی‌سابقه‌ای رسانده است. اگر مذاکرات آلاسکا و دیدارهای بعدی به توافقی منجر شوند که حمایت نظامی ایران در منطقه را محدود کند، توانایی ایران برای مقابله با اسرائیل کاهش خواهد یافت.

پوتین ممکن است برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای، از ایران بخواهد که در برابر اسرائیل خویشتن‌داری نشان دهد. این امر می‌تواند به کاهش حمایت‌های ایران از گروه‌های نیابتی در منطقه منجر شود که به‌نوبه خود قدرت نفوذ ایران در خاورمیانه را تضعیف خواهد کرد.

2. نقش ایران در معادلات خاورمیانه:

ایران به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در خاورمیانه، از حمایت روسیه برای حفظ نفوذ خود در کشورهایی مانند سوریه، لبنان و عراق بهره می‌برد. هرگونه تغییر در سطح حمایت روسیه می‌تواند توازن قدرت در منطقه را به نفع رقبای ایران، مانند اسرائیل و عربستان سعودی، تغییر دهد.

هرچند با توجه به منافع مشترک ایران و روسیه در مقابله بانفوذ غرب در خاورمیانه، ممکن است که پوتین به‌طور کامل از حمایت ایران دست نکشد اما احتمال کاهش حمایت‌های نظامی یا دیپلماتیک روسیه وجود دارد که می‌تواند ایران را در موضع ضعف قرار دهد.

ج) پیامدهای داخلی برای ایران

1. فشار اقتصادی و اجتماعی:

تشدید تحریم‌ها یا فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند اقتصاد ایران را که پیش‌تر با تورم بالا و مشکلات ساختاری مواجه است، به ورطه بحران عمیق‌تری بکشاند. این امر می‌تواند به نارضایتی اجتماعی و اعتراضات داخلی منجر شود.

هرچند تجربه تحریم‌های قبلی نشان می‌دهد که ایران توانایی دور زدن تحریم‌ها را از طریق همکاری با کشورهایی مانند چین و روسیه دارد. بااین‌حال، کاهش حمایت روسیه می‌تواند این توانایی را محدود کند.

2. چالش‌های سیاسی داخلی:

اگر مذاکرات آلاسکا و دیدارهای بعدی به توافقاتی منجر شوند که ایران را تحت‌فشار قرار دهد، دولت ایران ممکن است به اتخاذ سیاست‌های انعطاف‌پذیرتر در مذاکرات هسته‌ای مجبور شود. این امر می‌تواند به چالش‌های سیاسی داخلی، ازجمله اختلافات میان جناح‌های مختلف سیاسی در ایران، منجر شود.

سلسله نشست‌های آلاسکا و دیدارهای بعدی با زلنسکی و سران اروپا، اگرچه به‌طور مستقیم به جنگ اوکراین متمرکز بودند، اما پیامدهای غیرمستقیمی برای ایران ازجمله درزمینهٔ برنامه هسته‌ای، روابط منطقه‌ای و اقتصاد داخلی دارند، با توجه به حمایت نسبی روسیه از ایران و تنش‌های اخیر با آمریکا و اسرائیل، ایران باید با هوشیاری و آمادگی کامل نسبت به رصد دقیق مواضع روسیه و تحلیل محتوای بیانیه‌های رسمی و غیررسمی روسیه پیش و پس از نشست‌ها، خود را برای سناریوهای سخت ازجمله فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا کاهش حمایت روسیه یا اقدامات نظامی و امنیتی آماده کند.

ایران می‌تواند با توجه به عدم وجود افق روشن برای مذاکرات هسته‌ای، از فرصت این سلسله نشست‌ها استفاده کند و پیشنهاد مذاکرات مستقیم با آمریکا را مطرح کند تا از تصمیم‌گیری‌های یک‌جانبه جلوگیری کند و با مدیریت تنش‌های منطقه‌ای در برابر اسرائیل و دیگر رقبای منطقه‌ای خویشتن‌داری استراتژیک نشان دهد تا از تشدید تنش‌ها و اقدامات نظامی بیشتر پیشگیری کند و این نشست را فرصتی برای کاهش تنش‌ها و توافق با آمریکا با میانجی‌گری روسیه قرار دهد.