از ایروان تا مینسک؛ وقتی معادلات قفقاز تهران را نگران می کند

مالک مصدق، روزنامه نگار

دیپلماسی ایرانی: دکتر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، از عصر دوشنبه ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ سفری دو روزه به ارمنستان و سپس بلاروس خواهد داشت. هدف این سفر، طبق اعلام مهدی سنایی، مشاور سیاسی رئیس‌جمهور، تقویت مناسبات تجاری و امضای اسناد همکاری است. این سفرها که پیش‌تر برای اوایل تیرماه برنامه‌ریزی شده و به تعویق افتاده بودند، اکنون در سایه تحولات اخیر قفقاز جنوبی و توافق سه‌جانبه ارمنستان، آذربایجان و آمریکا، موسوم به «مسیر ترامپ» (TRIPP)، اهمیتی دوچندان یافته‌اند. این توافق که با میانجی‌گری دونالد ترامپ در هشتم آگوست ۲۰۲۵ (۱۷ مرداد) امضا شد، معادلات سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی منطقه را دستخوش تغییراتی کرده که نگرانی‌های جدی برای ایران و روسیه به دنبال داشته است. سفر پزشکیان در این برهه حساس، تلاشی برای بازسازی جایگاه ایران در منطقه و مدیریت پیامدهای این توافق است.

دیپلماسی فعال و پاسخ به تحولات قفقاز

سفر پزشکیان به ارمنستان و بلاروس در شرایطی انجام می‌شود که توافق «مسیر ترامپ» با محوریت اتصال ترانزیتی آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان، نفوذ آمریکا در قفقاز جنوبی را تقویت کرده است. این توافق، که به گفته فاکس نیوز «پویایی منطقه‌ای را تغییر می‌دهد»، عملا با کنارزدن نقش سنتی روسیه به‌عنوان میانجی مناقشه قره‌باغ و انحلال گروه مینسک، ایران و روسیه را در موقعیت دفاعی قرار داده است. سفر پزشکیان به ایروان و مینسک را می‌توان تلاشی برای تقویت روابط با دو متحد کلیدی در برابر نفوذ فزاینده غرب در منطقه تفسیر کرد. درباره این موضوع رسلان کوربانف، تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز در مصاحبه‌ای با «اسپوتنیک» هشدار داد ارمنستان می‌تواند با موقعیت راهبردی خود به غرب رو کند، حتی با کنار گذاشتن کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) و در چنین سناریویی، مسیرهای جنوبی قطع خواهد شد و ایران در محاصره قرار می‌گیرد.

لذا در ارمنستان، پزشکیان احتمالا به‌دنبال دریافت تضمین‌هایی از نیکول پاشینیان درباره رعایت خطوط قرمز ایران، به‌ویژه در مورد کنترل کریدور ادعایی در استان سیونیک، خواهد بود. اظهارات عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، مبنی بر اینکه ارمنستان مدعی رعایت این خطوط است، نشان‌دهنده حساسیت تهران نسبت به این توافق است. در بلاروس، که متحد نزدیک روسیه و شریک استراتژیک ایران است، پزشکیان احتمالاً به‌دنبال هماهنگی برای مقابله با پیامدهای ژئوپلیتیکی این توافق خواهد بود. امضای اسناد تجاری در هر دو کشور، به‌ویژه در حوزه‌های انرژی و حمل‌ونقل، می‌تواند به تقویت کریدور شمال-جنوب به‌عنوان جایگزینی برای مسیرهای تحت کنترل غرب کمک کند. این دیپلماسی فعال، نشان‌دهنده تلاش ایران برای حفظ نفوذ خود در منطقه‌ای است که به‌طور فزاینده‌ای تحت تأثیر حضور آمریکا قرار گرفته است.

پیامدهای سیاسی و دیپلماتیک و تضعیف محور ایران-روسیه

توافق سه‌جانبه ارمنستان، آذربایجان و آمریکا، با واگذاری کنترل ۴۳ کیلومتر از کریدور سیونیک به ایالات متحده برای ۹۹ سال، نه‌تنها نقش روسیه به‌عنوان میانجی سنتی را کمرنگ کرده، بلکه ایران را از معادلات ترانزیتی منطقه کنار زده است. ادعای پاشینیان مبنی بر اینکه این مسیر امکان دسترسی ایران به اروپا از طریق خط آهن خلیج فارس به دریای سیاه را فراهم می‌کند، با واقعیت واگذاری کنترل به آمریکا همخوانی ندارد. این تناقض، نشان‌دهنده تلاش ارمنستان و آذربایجان برای کاهش فشارهای سیاسی از سوی تهران و مسکو است، در حالی که حضور آمریکا به‌عنوان مدیر کریدور، چالشی مستقیم برای نفوذ این دو کشور ایجاد می‌کند.

«الکسی اورچوک»، معاون نخست‌وزیر روسیه اعلام کرد مسکو در موضوع موسوم به مسیر ترانزیتی برای صلح و رفاه بین‌المللی، در صورتی که ایروان آن را به نفع کشورش بداند، از ارمنستان حمایت می‌کند. ماریا زاخارووا سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز این توافق سه جانبه را «مثبت» خواند، اما ضرورت «کمک خارجی» در گفت‌وگوی ارمنستان و آذربایجان را زیر سؤال برد. تحلیلگران می‌گویند این تردید کرملین ناشی از احتیاط دیپلماتیک است، زیرا مسکو همچنان در حال گفت‌وگو با واشنگتن درباره جنگ اوکراین است و هم ناشی از فقدان استراتژی آماده برای مقابله با این توافق.

در نهایت روسیه نگاه تردیدآمیزی به آینده و تبعات توافق سه‌جانبه ایروان-واشنگتن-باکو دارد. چون از منظر دیپلماتیک، این توافق موقعیت روسیه را در مذاکرات منطقه‌ای تضعیف کرده است. کنار رفتن گروه مینسک، که زمانی بستری برای همکاری روسیه بود و جایگزینی آن با میانجی‌گری آمریکا، به معنای کاهش اهرم‌های دیپلماتیک تهران و مسکو است.

در سوی دیگر نیز ایران، که پیش‌تر از مسیرهای ترانزیتی خود به‌عنوان ابزاری برای نفوذ منطقه‌ای استفاده می‌کرد، اکنون با کاهش درآمد ترانزیتی تا ۲۰-۳۰ درصد مواجه است. این امر، در کنار فشارهای ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و تهدید مکانیسم ماشه، فشار مضاعفی بر سیاست خارجی ایران وارد می‌کند. سفر پزشکیان به ارمنستان و بلاروس می‌تواند تلاشی برای بازسازی این اهرم‌ها از طریق تقویت همکاری‌های دوجانبه باشد، اما موفقیت آن به توانایی ایران در ارائه پیشنهادات جذاب اقتصادی و سیاسی بستگی دارد.

بازتعریف موازنه قدرت

از منظر ژئوپلیتیک، «مسیر ترامپ»، عملا بخشی از استراتژی گسترده‌تر آمریکا برای مهار ایران و روسیه در قفقاز جنوبی است. این کریدور، با عبور از سیونیک، مسیر اصلی ترانزیتی ایران به اروپا را مسدود کرده و محور ترکیه-آذربایجان را تقویت می‌کند. این تحول، نه‌تنها موقعیت ژئوپلیتیکی ایران را تضعیف می‌کند، بلکه با تقویت اتصال مستقیم باکو به نخجوان و ترکیه، پروژه‌های پان‌ترکیستی را که می‌توانند به تغییرات جمعیتی و حقوقی در منطقه منجر شوند، تسهیل می‌کند. برای ایران، که مرز مشترک با ارمنستان را یکی از شریان‌های حیاتی خود می‌داند، این توافق تهدیدی مستقیم برای دسترسی به بازارهای جهانی است.

روسیه نیز، که قفقاز را حوزه نفوذ سنتی خود می‌بیند، با کاهش نقش ضامن امنیتی خود مواجه شده است. محدودیت‌های ناشی از جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب، توانایی مسکو برای واکنش مؤثر به این تحولات را کاهش داده است. با این حال، اظهارات مقامات روس مبنی بر «مثبت» بودن توافق، تلاشی برای حفظ ظاهر دیپلماتیک است، در حالی که واقعیت‌های میدانی از کاهش نفوذ مسکو حکایت دارند. سفر پزشکیان به بلاروس می‌تواند فرصتی برای هماهنگی با مسکو و مینسک برای ایجاد جبهه‌ای مشترک در برابر نفوذ غرب باشد، اما موفقیت این تلاش به توانایی ایران در ارائه راهکارهای عملی برای حفظ منافع مشترک بستگی دارد.

تهدیدات امنیتی و پاسخ ایران

از منظر امنیتی، حضور آمریکا در کریدور سیونیک، در نزدیکی مرزهای شمالی ایران، تهدیدی جدی برای امنیت ملی تهران است. این کریدور می‌تواند به پایگاه اطلاعاتی و حتی نظامی ناتو تبدیل شود، به‌ویژه با توجه به همکاری‌های نظامی آذربایجان با اسرائیل و لغو متمم ۹۰۷ قانون آزادی توسط ترامپ، که همکاری نظامی با باکو را تسهیل می‌کند. این تحولات، پس از جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل، نگرانی‌های امنیتی تهران را تشدید کرده و احتمال نظارت و عملیات اطلاعاتی علیه ایران را افزایش داده است.

در ارمنستان، اعتراضات داخلی علیه پاشینیان، که توافق را «خیانت» می‌دانند، می‌تواند به بی‌ثباتی سیاسی منجر شود و خطر پروژه‌های پان‌ترکیستی را تقویت کند. برای ایران، این تحولات نه‌تنها مسیرهای ترانزیتی حیاتی را تهدید می‌کند، بلکه با تقویت حضور ناتو در مرزهای شمالی، امنیت ملی را به خطر می‌اندازد. سفر پزشکیان به ارمنستان فرصتی است برای مذاکره درباره تضمین‌های امنیتی، مانند حفظ کنترل ارمنستان بر سیونیک و جلوگیری از حضور نظامی غرب در این منطقه. در بلاروس، تقویت همکاری‌های نظامی و اقتصادی می‌تواند به‌عنوان بخشی از استراتژی ایران برای ایجاد توازن در برابر نفوذ آمریکا عمل کند.

در نهایت، توافق سه‌جانبه «مسیر ترامپ» با تغییر معادلات قفقاز جنوبی، چالش‌های جدی برای ایران و روسیه ایجاد کرده است. سفر پزشکیان به ارمنستان و بلاروس، تلاشی برای مدیریت این تهدیدات از طریق دیپلماسی فعال و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای است. با این حال، موفقیت این تلاش‌ها به توانایی ایران در ارائه پیشنهادات اقتصادی و سیاسی جذاب، هماهنگی با متحدان منطقه‌ای مانند روسیه، و توسعه مسیرهای ترانزیتی جایگزین مانند کریدور شمال-جنوب بستگی دارد. در غیر این صورت، نفوذ فزاینده آمریکا در قفقاز می‌تواند موازنه قدرت را به زیان تهران و مسکو تغییر دهد، و ایران را در موقعیت دشوارتری در منطقه قرار دهد./شرق