خاورمیانه و انقباض استراتژیک قدرت های منطقه

نویسنده: بهنام وکیلی، پژوهشگر سیاست خارجی و مسائل بین الملل

دیپلماسی ایرانی: وضعیت در خاورمیانه برای مدت طولانی متشنج و رویدادهای داغ مکرر در حال وقوع است. با شروع سال 2021، وضعیت نسبت به گذشته تغییر کرده است. با وجود درگیری بین فلسطین و اسرائیل در ماه مه و اشغال کامل افغانستان توسط طالبان، وضعیت قدرت های منطقه ای به‌طورکلی ثابت و نشانه های از بهبود روابط بین آنها به‌وضوح مشاهده می شود. به طوری که قطع روابط دیپلماتیک در جهان عرب به پایان رسیده  و روابط دیپلماتیک بین عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی و قطر احیاشده است.

عربستان و ایران با میانجیگری عراق سه دور مذاکره در بغداد انجام داده‌اند و انتظار می‌رود روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند. امارات، مصر و اردن در مذاکرات با ایران شرکت کردند. روابط ترکیه با عربستان سعودی و ایران نیز به میزان قابل‌توجهی بهبودیافته است. روابط دیپلماتیک عربستان و سوریه در آینده نزدیک دور از ذهن نیست. شایان‌ذکر است که علت اصلی وخامت روابط بین کشورهای خاورمیانه هنوز وجود دارد و تناقضات برطرف نشده است. اما چه دلایلی شرایط فعلی را رقم می‌زد؟

نخستین عامل، شیوع پاندمی کرونا و چالش‌های برآمده از آن است. عربستان سعودی، مصر، ایران ، ترکیه و دیگر کشورهای مهم خاورمیانه دچار پاندمی کرونا شده‌اند و  در حال حاضر روزانه هزاران مورد جدید مشاهده می‌شود. پیشگیری و کنترل بیماری همه‌گیر و پاسخگویی به بحران‌ها به وجود آمده از اولویت‌های اصلی کشورهای خاورمیانه است. بحران‌های ناشی از پاندمی کوید 19 باعث شده تا کشورهای منطقه خاورمیانه نگاه خود را به داخل معطوف کنند. ازاین‌رو، کشورها نتوانسته‌اند تناقضات و درگیری‌های خارجی خود را تشدید کنند. بنابراین میان پاندمی کرونا و آرام‌سازی روابط بین کشورها در شرایط کنونی رابطه معناداری وجود دارد.

عامل دوم را باید در کاهش قدرت تجمیعی کشورهای درگیر در جنگ جستجو کرد. رقابت منطقه‌ای و افزایش تنش و درگیری در سال های گذشته، بخش زیادی از منابع قدرت های منطقه ای را بلعیده است. شرکت‌کنندگان در جنگ یمن منابع مالی زیادی را خرج کرده‌اند و تحت‌فشار جامعه بین‌المللی و کاهش قیمت نفت قرارگرفته‌اند. در چنین شرایطی، نیاز فوری به کاهش درگیری و پایان دادن به جنگ وجود دارد. 

روی کار آمدن بایدن و راهبرد خاورمیانه ای دولت او را باید عامل سوم در نظر گرفت. پس از روی کار آمدن بایدن، ایالات‌متحده راهبرد خاورمیانه ای خود را تعدیل و فشارهای زیادی را بر عربستان سعودی ، امارات و دیگر کشورها وارد کرده است. ایالات‌متحده و ایران مذاکراتی را باهدف بازگرداندن توافق هسته‌ای انجام دادند و کشورهای عربی را وادار شده اند تا در کاهش نگرش خود نسبت به ایران از ایالات‌متحده پیروی کنند. همچنین واشنگتن سرعت خروج نیروهای نظامی خود را تسریع کرده و تمرکز استراتژیک آن بر منطقه "هند و اقیانوس آرام"  است. این امر باعث تضعیف قابلیت‌های حفاظتی – امنیتی متحدان و شرکای منطقه‌ای شده که آنها را به انجام مسئولیت‌های امنیتی مجبور کرده است. به‌طور مستقل، دولت بایدن احیای توافق هسته‌ای ایران را در اولویت دیپلماتیک خاورمیانه قرار داده است و کشورهای خاورمیانه شروع به "خودیاری" کرده‌اند. در دوران دولت ترامپ که عربستان سعودی آشکارا با ایران مقابله می کرد، در شرایط امنیت منطقه‌ای جدید، کشورهای عربی به رهبری عربستان سعودی محدودیت‌های توانایی‌های خود را به رسمیت شناخته اند. 

همچنین پس از روی کار آمدن آیت‌الله رئیسی، ایران به مذاکره با عربستان اشتیاق نشان داده و عادی‌سازی روابط بین دو طرف دور نخواهد بود. علاوه بر این، انتظار می‌رود دستیابی به موفقیت در مذاکرات برای بازگرداندن توافق هسته‌ای ایران صورت گیرد. اگرچه دولت جدید ایران در تقابل با کاخ سفید است، اما با احیای شرافتمندانه توافق هسته‌ای مخالفت نمی‌کند. از سوی دیگر، با کاهش سرمایه‌گذاری ایالات‌متحده در خاورمیانه در چهار سال آینده، محیط ژئوپلیتیک در خاورمیانه ممکن است وارد یک دوره نسبتاً آرام شود.