آن سوی پیام هشدار تهران به ایروان

نویسنده: یگیا تاشچیان، استاد دانشگاه آمریکایی لبنان در بیروت و کارشناس مسائل قفقاز

دیپلماسی ایرانی: در بحبوحه تنش‌های فزاینده بین روسیه و ارمنستان و فشار فزاینده باکو بر ارمنستان برای الحاق روستاهای مرزی جدید، در هفته اول مارس جلسات رسمی فشرده میان ارمنستان و ایران را شاهد بودیم. ماهیت این جلسات چه بود؟ آیا همزمانی میان این رویدادها اتفقای است؟ و ایران برای کاهش تنش بین ایروان و مسکو چه کاری می تواند انجام دهد؟

در تاریخ 6 مارس 2024، هیئتی به سرپرستی سورن پاپیکیان، وزیر دفاع ارمنستان به ایران سفر کرد و با مقامات ایرانی دیدار کرد. سرتیپ محمدرضا آشتیانی، وزیر دفاع ایران، در دیدار با همتای ارمنستانی خود، بر موضع کشورش در حمایت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی ارمنستان بر کل خاک ارمنستان و مخالفت با تغییر مرزهای شناخته شده بین المللی در منطقه تاکید کرد. وی همچنین حمایت خود را از مذاکرات مستقیم بین ایروان و باکو که هدف آن "ایجاد صلح و امنیت در منطقه" است، ابراز کرد. آشتیانی با هشدار در مورد اینکه تامین امنیت از خارج منطقه نتیجه معکوس دارد و بی ثباتی ایجاد می کند، افزود: معماری امنیت منطقه باید در خود منطقه شکل بگیرد وگرنه منطقه به میدان جنگ قدرت های بزرگ تبدیل می شود.

پاپیکیان در جریان این سفر رسمی با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران نیز دیدار و گفت‌وگو کرد. آنها درباره همکاری های دوجانبه از جمله در حوزه دفاعی گفت وگو کردند. رئیس جمهوری ایران نیز بر اهمیت «عدم مداخله نیروهای خارجی در امور منطقه» تاکید کرد. رئیس جمهوری افزود: امنیت و صلح در منطقه تنها با همکاری کشورهای منطقه تضمین می شود.

ایران در چند ماه گذشته بارها پیام های مشابهی را به ایروان ارسال کرده است. تهران نگران است که دولت نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان به دنبال بیرون راندن روسیه از منطقه و دعوت از غرب برای میانجیگری است. ایران هشدار می‌دهد که این امر آغاز یک جنگ منطقه‌ای جدید در مرز شمالی آن را باعث می‌شود و در نهایت راه را برای دخالت بیشتر ترکیه هموار می‌کند. در همین حال، وزیر دفاع ارمنستان بدون ارائه جزئیات بیشتر گفت که با طرف ایرانی «درباره تعداد زیادی از موضوعات مورد علاقه دوجانبه» به تفاهم رسیده است.

ایران مدت‌هاست که بر ایجاد یک قالب منطقه‌ای برای حل و فصل منازعه میان ارمنستان و آذربایجان تاکید کرده است. در اکتبر 2023، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در دیدار با آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان، فرمت همکاری منطقه ای 3+3 (ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، به اضافه ترکیه، روسیه و ایران) یعنی سازوکار حل مسائل منطقه ای بدون دخالت قدرت های خارجی را «موثر» خواند.

پس از سفر پاپیکیان رایزنی های سیاسی بین وزارتخانه های امور خارجه ارمنستان و ایران انجام شد. واهان کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان روز ۱۸ اسفندماه به تهران سفر کرد و مورد استقبال وزیر امور خارجه و علی باقری، معاون وی قرار گرفت. آنها در مورد طیف گسترده ای از موضوعات مربوط به روابط دوجانبه، تحولات منطقه ای و همکاری در بسترهای چندجانبه گفت وگو کردند. دو طرف بر اهمیت رایزنی های منظم بین وزرای امور خارجه دو کشور تاکید و توافق کردند که دور بعدی رایزنی ها در ارمنستان ظرف شش ماه آینده برگزار شود.

تعامل پیشگیرانه و پیام های هشداردهنده ایران به ایروان نباید ما را شگفت زده کند. یاسین اکران سریم، معاون وزیر امور خارجه ترکیه در سفر رسمی خود به آذربایجان در 7 مارس گفت: قرن جهان ترک با افتتاح کریدور به اصطلاح زنگزور به رهبری ترکیه و آذربایجان آغاز خواهد شد. پس از آن شاهین مصطفی اف، معاون نخست وزیر آذربایجان تهدید کرد که ارمنستان باید فوراً چهار روستا در منطقه تاووش را به آذربایجان تحویل دهد. در بیانیه مطبوعاتی این مقام آذربایجانی همچنین آمده است که سرنوشت روستاهای محصور در آینده طی مراحل تحدید حدود و مرزبندی مشخص خواهد شد. برخی سایت های ایرانی نیز با انتشار این خبر نسبت به تشدید احتمالی منازعه در مرز در حوالی روستاهای مذکور هشدار دادند. 

در همین حال، برخی رسانه های روسی نسبت به محتوای مورد بحث در سفرهای رسمی مقامات ارمنستان به تهران ابراز کنجکاوی کردند. به گزارش شبکه روسی IAREX.ru، این دیدار در پس زمینه روابط پیچیده ایروان و مسکو و گسترش همکاری های نظامی – فنی ارمنستان با غرب به ویژه با فرانسه انجام شد. استانیسلاو تاراسف، ستون نویس IAREX، استدلال می کند: «دیدار پاپیکیان از تهران را می توان مرموز دانست. ایروان در تلاش است قبل از انجام هر تصمیمی با تهران زمان اجرای تصمیمات را چک کند.» به گفته این ستون نویس روسی، این تصمیم به چشم انداز حضور نظامی روسیه در ارمنستان، به ویژه آینده پایگاه نظامی گیومری مربوط می شود.

آذربایجان می تواند از شکاف بین روسیه و ارمنستان استفاده کند و مفری را برای ایجاد به اصطلاح "کریدور زنگزور" که باکو را با نخجوان و ترکیه مرتبط می کند، مورد حمله قرار دهد و آن را ضمیمه خاک خود کند. در چنین شرایطی، تاراسف استدلال می‌کند که ارمنستان در تلاش است تا از منابع نظامی و سیاسی ایران برای تشکیل یک «اتحاد قفقازی» با مشارکت ارمنستان، فرانسه، یونان و هند، «علیه روسیه و ترکیه» استفاده کند که ایران هیچ منفعتی در شکل گیری آن ندارد. این کارشناس روسی می‌گوید در حالی که موضع ایران روشن است و با «تغییرات مرزی در منطقه» مخالف است، ایران آماده نیست ارمنستان را زیر «چتر امنیتی» خود بگیرد و چتر غربی بر سر ارمنستان را نخواهد پذیرفت. ایران معتقد است «امنیت منطقه باید مورد حمایت کشورهای منطقه باشد و هر رویکردی که با این سیاست مغایرت داشته باشد غیرقابل قبول است» و پای غرب نباید «به منطقه کشیده شود».

استدلال تاساروف را می توان با کارشناسان ایرانی در میان گذاشت. اکثر کارشناسانی که من با آنها درتعامل بوده ام نسبت به مقامات فعلی ارمنستان بی اعتمادی نشان داده اند. با این حال، آنها می دانند که باید از ایروان حمایت کنند تا از نفوذ فزاینده ترکیه – آذربایجان در منطقه جلوگیری کنند. با این حال، دخالت فزاینده غرب در منطقه، که از طریق ایروان در حال گسترش است، ممکن است ایران را مجبور به تغییر محاسبات خود در قبال ارمنستان و منطقه کند.

برای کاهش تنش، ایران ممکن است سه گام مهم به سمت ایروان بردارد:

- ایجاد قالب گفت وگوی سه جانبه بین تهران، مسکو و ایروان. دهلی نو نیز می تواند در مرحله بعد اضافه شود. هدف اصلی این فرمت کاهش تنش بین مسکو و ایروان و وادار کردن مقامات ارمنستان به رسیدن به بلوغ دیپلماتیک و محاسبه پیامدهای ویرانگر خروج نظامی روسیه از ارمنستان خواهد بود. هر دو طرف ارمنی و روسی نیز باید به گسترش تبلیغات علیه یکدیگر پایان دهند.

- تعمیق روابط، برگزاری جلسات مشورتی گاه به گاه بین وزارتخانه های دفاع و امور خارجه ارمنستان و یافتن راه هایی برای هماهنگی امور امنیتی و دفاعی. شایان ذکر است که برخی از کشورهای غربی نیازهای ارمنستان و ماهیت استراتژیک روابط این کشور با ایران را درک می کنند. اخیراً سفیر فرانسه در ارمنستان خاطرنشان کرد که فرانسه از موضع ایران در حمایت از حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان استقبال می کند. ایران فعالانه درگیر حفظ وضعیت موجود برای جلوگیری از گسترش بیشتر نفوذ ترکیه در منطقه است، زیرا می‌داند که یک جنگ جدید شکست دیگری را به ارمنستان منزوی در منطقه وارد می‌کند و ترکیه را به قیمت کاهش نفوذ روسیه به بازیگر اصلی قفقاز جنوبی تبدیل می‌کند.

- ایران مقامات ارمنستان را، به طور بالقوه از طریق هند، تشویق کند تا برای ایفای نقش در قالب وضعیت ناظر در بریکس پلاس یا سازمان همکاری شانگهای (ارمنستان در سال 2016 به "شریک گفت وگو" در سازمان همکاری شانگهای تبدیل شد) درخواست دهند تا ارمنستان را در معماری منطقه ادغام کنند. با پیوستن به این بلوک‌ها، اهمیت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک ارمنستان در اوراسیا افزایش می‌یابد، در حالی که قدرت‌های بزرگی مانند چین و هند در حال رشد هستند و روسیه را به بازنگری مثبت در روابط خود با ایروان سوق می‌دهند. علاوه بر این، مقامات فعلی ایروان باید متقاعد شوند به نفع ارمنستان است که در حال حاضر عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا EAEU  باقی بماند، زیرا این اتحادیه اخیراً توافقنامه تجارت آزاد با ایران امضا کرده و اقتصاد ارمنستان از مشوق‌هایی بهره می‌برد که توسط این اتحادیه ارائه شده است. ارزش ارمنستان برای ایران و هند در عضویت آن در اوراسیاست. دهلی نو در حال آماده شدن برای تبدیل شدن به یک کشور ناظر در سال جاری و مذاکره بر سر ایجاد منطقه آزاد تجاری است. ایروان می تواند به پل طبیعی بین اتحادیه اروپا و هند تبدیل شود. بنابراین، فعلاً به نفع ارمنستان است که به پروژه‌های بزرگ ادغام اوراسیا بپیوندد، نه اینکه به «دهکده مرزی» اروپا یا یک میدان جنگ نیابتی بین غرب و روسیه تبدیل شود.

منبع: ارمنین ویکلی