مسکو از قفقاز می‌ترسد

نویسنده: شقایق متقی، کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: در سال‌های اخیر، همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان کشورهای ترک‌زبان (ترکیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و ترکمنستان) روندی فزاینده یافته است. ایجاد سازمان کشورهای ترک و طرح ایده‌هایی مانند «ارتش تُرک» از سوی برخی نخبگان سیاسی، این تصور را تقویت کرده که یک بلوک نظامی ترک‌محور در حال شکل‌گیری است. 

در سطح ملی، روسیه با واقعیتی چند قومیتی روبه‌روست. جمعیت قابل‌توجهی از اقوام ترک‌تبار در مناطق مهمی چون تاتارستان، باشقیرستان، آلتای و یاقوتستان زندگی می‌کنند.

از دیدگاه کرملین، گسترش گفتمان پان‌ترکیسم یا «همگرایی فرهنگی ترک‌ها» می‌تواند به تضعیف انسجام ملی و هویت روس‌محور منجر شود.
ترکیه در سال‌های اخیر با استفاده از ابزارهای نرم (رسانه، آموزش زبان ترکی، و برنامه‌های فرهنگی) در جمهوری‌های مسلمان‌نشین روسیه فعال‌تر شده است. از نگاه مسکو، این فعالیت‌ها نه‌تنها فرهنگی، بلکه دارای ابعاد ژئوپلیتیکی پنهان هستند. در نتیجه، هرگونه بلوک نظامی تُرک‌محور ممکن است در آینده به عنوان کانون الهام‌بخش برای اقلیت‌های داخلی روسیه عمل کند.

از منظر منطقه‌ای، روسیه نگران است که همگرایی نظامی میان کشورهای ترک به چالش نفوذ سنتی‌اش در قفقاز و آسیای مرکزی بینجامد.

در قفقاز جنوبی، نقش پررنگ ترکیه در جنگ دوم قره‌باغ (۲۰۲۰) موجب شد باکو و آنکارا در محور جدیدی از همکاری نظامی قرار گیرند. اگر این محور با حضور قزاقستان و ازبکستان در چارچوب سازمان کشورهای ترک تقویت شود، توازن قدرت منطقه‌ای به زیان روسیه تغییر خواهد کرد.
در آسیای مرکزی نیز روسیه همواره از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نفوذ خود را حفظ کرده است. اما نزدیکی نظامی کشورهای ترک به ترکیه، به‌ویژه در زمینه رزمایش‌ها، آموزش نظامی و خرید تسلیحات، می‌تواند وابستگی امنیتی این کشورها به مسکو را کاهش دهد.

از سوی دیگر، پروژه‌هایی چون کریدور زنگزور و کریدور میانه که ترکیه را به آسیای مرکزی متصل می‌کنند، نفوذ روسیه در مسیرهای انرژی و ترانزیتی را تضعیف خواهند کرد.

در سطح بین‌المللی، روسیه بلوک ترک‌محور را در چارچوب رقابت‌های بزرگ‌تر با غرب و چین می‌داند.

ترکیه با سیاست چندجانبه‌گرایی مستقل توانسته است هم در ناتو عضو باشد و هم روابط خود را با روسیه و چین حفظ کند.

با این حال، مسکو بیم دارد که در بلندمدت این بلوک، به‌ویژه با فشار غرب، به نوعی بازوی شرقی ناتو تبدیل شود.

همچنین، ایدئولوژی نئوتورانیسم که در برخی محافل فکری ترکیه و آذربایجان مطرح است، اگر از بعد فرهنگی فراتر رود و رنگ نظامی به خود بگیرد، می‌تواند معماری امنیتی اوراسیا را با چالش مواجهه کند.

از سوی دیگر، هرگونه همکاری نزدیک ترکیه با چین در چارچوب «جاده ابریشم جدید» ممکن است روسیه را در وضعیت دوگانه‌ای قرار دهد؛ زیرا مسکو از یک‌سو شریک پکن است، اما از سوی دیگر، از گسترش نفوذ چین در مناطق ترک‌زبان نگران است.

در نتیجه باید گفت نگرانی روسیه از بلوک نظامی کشورهای ترک، ریشه در ترکیبی از تهدیدهایی از جمله تهدیدهای هویتی، تضعیف نفوذ منطقه‌ای و تغییر موازنه قدرت جهانی دارد.

در سطح ملی، این بلوک ممکن است گفتمان‌های قوم‌گرایانه را در داخل روسیه تقویت کند؛

در سطح منطقه‌ای، موازنه قوا در قفقاز و آسیای مرکزی را به زیان مسکو تغییر دهد؛

و در سطح بین‌المللی، موجب شکل‌گیری محور جدیدی شود که نظم اوراسیایی مورد نظر کرملین را به چالش بکشد.

در نتیجه، واکنش روسیه نسبت به این روند، ترکیبی از سیاست مهار نرم، افزایش همکاری‌های امنیتی با کشورهای منطقه، و تقویت حضور فرهنگی و اقتصادی خواهد بود تا بتواند نفوذ خود را در حوزه جهان ترک حفظ کند.