چرا نباید پیوستن قزاقستان به پروژه مشترک ترامپ ـ نتانیاهو را کم اهمیت دانست؟

نویسنده: حسام‌الدین حجت زاده، کارشناس مسائل آسیای مرکزی

دیپلماسی ایرانی: دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا روز ۶ نوامبر ۲۰۲۵ (۱۵ آبان ۱۴۰۴) برای نخستین بار میزبان رهبران پنج جمهوری آسیای مرکزی در کاخ سفید بود. این دیدار در چارچوب نشست 5+1C  (قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان + ایالات متحده آمریکا) انجام گرفت و از جهات مختلف دارای اهمیت است؛ چرا که پیامدهای خطیری برای منطقه ژئواستراتژیک آسیای مرکزی و «بازی بزرگ جدید» ی به دنبال خواهد داشت که آمریکا، روسیه، چین، ترکیه، جمهوری اسلامی ایران، رژیم اسرائیل و برخی دولت‌های عربی حاشیه خلیج فارس مهمترین بازیگران آن به شمار می‌آیند. 

رئیس جمهوری آمریکا پیش از ضیافت شام با رهبران این پنج کشور به بعضی اهداف خود از «نشست 1C 5+» اشاره کرد: «ما در حال تقویت مشارکت اقتصادی خود هستیم. ما در حال بهبود همکاری نظامی خود هستیم». ترامپ همچنین با اشاره به مواد معدنی حیاتی و منابع انرژی آسیای مرکزی تصریح کرد که ایالات متحده طی سه سال آینده نزدیک به ۳۵ میلیارد دلار و طی یک دهه بعد، بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار «در بخش‌های کلیدی» آسیای مزکزی سرمایه‌گذاری خواهد کرد. قزاقستان تولیدکننده پیشرو اورانیوم در جهان، ازبکستان سرشار از طلا و ذخایر گاز ترکمنستان از بزرگترین ذخایر کره زمین هستند. 

در جریان دیدار ترامپ و رهبران کشورهای آسیای مرکزی در واشینگتن، مهمانان به تمجیدهای اعراق‌آمیز پیرامون میزبان آمزیکایی خود پرداختند. به عنوان نمونه، شوکت میرضیایف، رئیس جمهوری ازبکستان اعلام کرد: «هیچ رئیس جمهور آمریکایی تاکنون با آسیای مرکزی مانند شما رفتار نکرده است». قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهوری قزاقستان نیز در تمجید از ترامپ گفت: «شما رهبر بزرگ و دولتمردی هستید که از بهشت فرستاده شده‌اید تا عقل سلیم و سنت‌ها را احیا کنید»! آیا امثال میرضیایف و توکایف فقط از وعده سرمایه‌گذاری‌های چند ده میلیارد دلاری ترامپ در برخی زیرساخت‌های اقتصادی کشورهای خود به هیجان آمده‌اند یا در پسِ پرده، تحولات مهم دیگری جریان دارد که این‌چنین رهبران جمهوری‌های آسیای مرکزی را به تعریف و تمجید نامتعارف از رئیس جمهور آمریکا واداشته است؟!

احتمالاً بخشی از پاسخ در روابط در حال توسعه دولت‌های آسیای مرکزی با رژیم اسرائیل نهفته است. ساعتی پیش از دیدار ترامپ و سران آسیای مرکزی، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا در امور خاورمیانه از پیوستن کشوری بزرگ به پیمان سازش بین رژیم اسرائیل و کشورهای اسلامی موسوم به «پیمان ابراهیم» خبر داد. ابتدا تصور می‌شد که عربستان سعودی تصمیم نهایی خود را برای امضای توافق سازش با تل‌آویو گرفته است؛ اما خبرگزاری‌های فرانسه و رویترز به نقل از یک مقام ارشد آمریکایی که نام او را فاش نکردند، گزارش دادند که کشور مورد نظر، قزاقستان است.  این تحول پس از تماس تلفنی سه‌جانبه مشترک میان ترامپ، توکایف و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم اسرائیل، انجام شد، در حالی که رئیس جمهوری قزاقستان در اتاق بیضی کاخ سفید حضور داشت.

در وهله اول، این اقدام کمی تعجب‌برانگیز به نظر می‌رسد؛ چرا که آستانه از سال ۱۹۹۲ به طور رسمی با تل‌آویو روابط سیاسی برقرار کرده و نتانیاهو در سال ۲۰۱۶ از قزاقستان دیدن کرد. در همین راستا، خبرگزاری فرانسه نوشت که این تصمیم قزاقستان اقدامی بیشتر نمادین است؛ زیرا این کشور بزرگ آسیای مرکزی پیشتر با [رژیم] اسرائیل روابط دیپلماتیک برقرار کرده بود. در جمهوری اسلامی ایران نیز مدیر کل اوراسیای وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با رسانه‌ها، پیرامون اعلام پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم، گفت که اعلام این موضوع در حالی که قزاقستان از سه دهه قبل دارای روابط کامل دیپلماتیک و اقتصادی با رژیم اسرائیل بوده، نشان‌دهنده استیصال این رژیم و تقلای صهیونیست‌ها و حامیان آن برای خروج از انزوای جهانی ناشی از تداوم اشغالگری و نسل‌کشی است. 

مرادی هم‌چنین اعلام پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم را «اقدامی نمایشی» توصیف کرد، با این حال هشدار داد که جمهوری اسلامی ایران از همه کشورهای منطقه انتظار دارد با در نظر داشتن تعهدات حقوقی و بین‌المللی و نیز مسئولیت اخلاقی خود برای مقابله با نسل‌کشی، از هر حرکتی که منجر به انحراف توجهات ولو به صورت مقطعی و کوتاه، از جنایات در حال وقوع در فلسطین اشغالی و تجاوزگری این رژیم ضد لبنان و سایر کشورهای منطقه شود، خودداری کند. 

هم‌زمان، یک فعال سیاسی نزدیک به دولت دکتر پزشکیان با اشاره به اینکه «قزاق‌ها قومی در آسیای‌میانه و بدون کمترین ارتباط تاریخی با ابراهیم و ذریت او هستند! پس با ابراهیم سنخیت تاریخی ندارند که بخواهند عضوی از پیمانی به اسم او باشند»، مدعی شده است که عادی‌سازی رابطه با اسرائیل که نامش پیوستن به پیمان نمی‌شود. اگر صرف عادی‌سازی رابطه با اسرائیل به معنای "پیوستن به پیمان ابراهیم" باشد، با این حساب تمام ۱۶۴ کشوری که اسرائیل را به رسمیت شناخته و با آن رابطه برقرار کرده‌اند، باید عضو "پیمان ابراهیم" به شمار آیند!» در همین حال، به نظر می‌رسد کسانی که پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم را نمایشی و نمادین توصیف کرده‌اند یا سعی دارند آن را کم اهمیت جلوه دهند، اهداف واقعی و پشت پرده این اقدام آستانه را در نظر نمی‌گیرند. برخی از این اهداف عبارت‌اند از:

تغییر ریل سیاست خارجی قزاقستان: دولت قزاقستان در توجیه اعلام پیوستن خود به پیمان ابراهیم، پس از پایان دیدار توکایف و ترامپ در بیانیه‌ای اعلام کرد: «پیوستن ما به پیمان ابراهیم که از قبل پیش‌بینی می‌شد، بیانگر تداوم طبیعی و منطقی مسیر سیاست خارجی قزاقستان است که ریشه در گفت‌وگو، احترام متقابل و ثبات منطقه‌ای دارد». با این حال، پیوستن قزاقستان به این توافق‌ و امضای موافقتنامه با آمریکا در حوزه معدن، به ویژه با توجه به اشاره مستقیم ترامپ به ذخایر اورانیوم قزاقستان، به وضوح یک تغییر جهت راهبردی در سیاست خارجی این کشور را نشان می‌دهد؛ در حالی‌ که آستانه همواره در سه دهه اخیر تلاش کرده است تا روابط خود با قدرت-های بزرگی مانند آمریکا، چین و روسیه متوازن نگه دارد. این سیاست در چارچوب راهبرد 'چندجانبه‌گرایی متوازن' کشورهای آسیای مرکزی است که مایل نیستند در رقابت قدرت‌های بزرگ در یک محور قرار بگیرند. 

به این ترتیب، از شواهد پیداست که دولت توکایف در یک چرحش حساب شده، تصمیم گرفته است تا در زمین ایالات متحده بازی کند و به عنوان یار تازه‌نفس وارد بازی مشترک ترامپ – نتانیاهو در منطقه بحران‌زده خاورمیانه شود تا در راستای تحقق پروژه «خاورمیانه جدید» آمریکا، به قول رئیس جمهوری قزاقستان: «دستاوردهایی چشمگیر و غیرقابل تصور» رقم بزند و «برای بسیاری، زمینه‌ساز صلح پایدار در خاورمیانه» باشد. همان‌طور که توکایف در دیدارهای خود در واشینگتن از طرح صلح ترامپ در منطقه قفقاز، شامل مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP) نیز حمایت کرد؛ طرحی که از جنوب ارمنستان عبور می‌کند و جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان در نزدیکی مرز ایران متصل می‌سازد؛ اما در واقع قصد دارد نفوذ سنتی روسیه را در قفقاز بیش از پیش کاهش دهد و در عین حال، جمهوری اسلامی ایران را با حدف تدریجی مرز مشترک ایران و ارمنستان، به لحاظ ژئوپولتیکی منزوی‌تر سازد. 

قزاقستان پیشگام پیوستن آسیای مرکزی به پیمان ابراهیم: قزاقستان به عنوان بزرگترین اقتصاد منطقه آسیای مرکزی؛ برخوردار از ثبات نسبی سیاسی در داخل و یکی از فعال‌ترین کشورها در سازمان‌های مهم منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای و سازمان کشورهای ترک، همواره یک الگوی مناسب به لحاظ حکمرانی و سیاست‌گذاری در حوزه‌های داخلی و خارجی برای سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی به شمار می‌آید. با توجه به روابط در حال توسعه دولت‌های این منطقه با رژیم اسرائیل در عرصه‌های مختلف سیاسی – امنیتی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی و وجود هزاران شهروند یهودی‌تبار در کشورهایی مانند قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان، ساده‌انگاری خواهد بود اگر تصور شود که توکایف تنها رهبر آسیای مرکزی است که به پیمان ابراهیم پیوست. 

در همین زمینه، باید به موضع‌گیری جی. دی. ونس، معاون رئیس جمهوری آمریکا اشاره کرد. او که در جلسه ترامپ با رهبران آسیای مرکزی حضور داشت، تصمیم توکایف برای پیوستن به پیمان ابراهیم را یک «سیگنال» توصیف کرد. می‌توان گفت که سیگنال مورد اشاره ونس، فقط برای رهبران کشورهایی همچون عربستان، سوریه یا لبنان ارسال نشده است، بلکه سران دیگر کشورهای آسیای مرکزی را نیز عملاً به پیوستن به پیمان ابراهیم به مثابه مقدمه اجرای گام به گام پروژه خاورمیانه جدید فرامی‌خواند.