کنش های سلبی و ایجابی اروپا در حوزه برجام

نویسنده: حسین مفیدی احمدی، پژوهشگر مسائل اروپا

دیپلماسی ایرانی: جدا از بیانیه تروئیکای اروپا درباره تصمیمات هسته‌ای اخیر ایران، سیاست اعمالی احتمالی اروپا در متن تحولات اخیر در سپهر سیاسی ایران و ایالات‌متحده می‌تواند در کانون توجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد پیش‌بینی این سیاست باید در چارچوب چند ملاحظه و پیش‌ران مهم صورت پذیرد:

1-    پرونده ایران در دوره زمامداری دونالد ترامپ تا حدودی به یک پرونده دو بازیگری به بازیگری ایران و آمریکا بدل شد و در این متن، اروپا ظرفیت کنشگری ایجابیِ زیادی نداشت. اروپا در این دوره البته در حوزه کنش سلبی قادر به کنشگری بود ولی از منظر ادراکش از لزوم حفظ پوسته برجام، تا حدودی خویشتن‌داری کرد.

2-    در دوره زمامداری بایدن البته از منظر خواست آمریکا و نه الزاماً از منظر خواست ایران، اروپا احتمالاً در حوزه ایجابی بازیگر مهم‌تری نسبت به دوره ترامپ خواهد بود و در ضمن، ظرفیت کنشگری سلبی آن نیز همچنان برقرار خواهد ماند. درنتیجه، سناریوی اجماع آتلانتیکی و یا به عبارتی، سیاستِ آتلانتیکیِ ایران، در دوره زمامداری بایدن، امکان تحقق بیشتری خواهد یافت.

3-    اروپا در چند سال اخیر به‌تدریج در مسیر تفوق نگاه به پرونده ایران به‌عنوان یک بسته با سه‌ بخش غیرقابل‌ تفکیک، شامل برنامه هسته‌ای، برنامه موشکی و برنامه منطقه‌ای قرار گرفته است. با این وجود، اروپا حفظ برجام (حتی پوسته آن) را نقطه عزیمت توسعه آن می‌داند. (سناریوی برجام پلاس) در این متن، اروپا به تدریج به این نتیجه رسیده است که اگر کلیت حاکمیت آمریکا (دولت و پارلمان) و کشورهای منطقه به‌ویژه عربستان و اسرائیل با توافق جدید احتمالی با ایران همراهی نکنند، این توافق پایدار نخواهد ماند.

4-    در نظر اروپا، سه خط قرمز اصلی برای ورود به مرحله کنش سلبی، غنی‌سازی بیست‌درصدی؛ افزایش تعداد سانتریفوژهای پیشرفته در مسیر غنی‌سازی و از همه مهم‌تر، تضعیف رژیم فعلی بازرسی‌های آژانس وجود دارد. خط قرمزهایی که با رژیم اشاعه و زمان گریز هسته‌ای ایران (در نگاه اروپا) پیوندی گسترده دارد.

5-    اروپا ایران را در موقعیت تضعیف تدریجیِ نفوذ ژئوپلیتیکی و مواجهه با نابسامانی‌های اقتصادی و سیاسی تأثیرگذار بر تاب‌آوری آن ارزیابی می‌کند. موقعیتی که آن را بسترساز باز شدن جعبه فرصت حصول توافقی جدید می داند. بااین‌وجود، اروپا همچنان کنش سلبی و قهریِ ایران چه در حوزه برجام و چه در حوزه منطقه‌ای را محتمل می‌داند و از آن می‌هراسد.

6-    اروپا به این نتیجه رسیده است که توافق پایدار با ایران تنها از مسیر همراهی کامل حکومت ایران میسر است. 

در متن ملاحظات فوق، به نظر می‌رسد کنش برجامی اروپا در ماه‌های آینده به عوامل متعددی بستگی خواهد داشت ولی مهمترین عامل، ادراک اروپا از کنش اخیر ایران خواهد بود. اینکه این کنش برای کسب برگ‌های (بیشتر رتوریکِ) جدید و افزایش قدرت چانه‌زنی در مسیر حصول توافق جدید انجام شده، یا از مسیرِ تلاش برای نابودی برجام، در پیِ تغییر فاز مواجهه ایران با غرب است؟ در این چارچوب به نظر می رسد تفوقِ ادراک نخست به کنش بیشتر اروپا در مسیر هموار کردن توافق جدید خواهد انجامید. کنشی که با استقبال آمریکای بایدن مواجه خواهد شد (فارغ از واکنش احتمالی ایران به این تلاش) ولی اگر ادراک دوم در نظر اروپا شکل گرفته باشد و یا در آینده شکل بگیرد، انجام کنش سلبی ازجمله استفاده از سازوکار ماده 37 برجام در ماه‌های آینده بسیار محتمل است.