دستیابی به امنیت جمعی در آب‌های منطقه تا چه حد عملی است؟

نویسنده: لئوناردو جاکوپو ماریا مازوکو

دیپلماسی ایرانی: در ماه‌های اخیر شاهد آن بودیم که تنش‌های موجود میان رقبای دیرینه در منطقه خاورمیانه تا حد زیادی کاهش یافت؛ از توافق میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی با میانجگری چین گرفته تا مذاکرات صلح میان عربستان و حوثی‌های یمن و همچنین کاهش خصومت‌ها و اختلافات در شورای همکاری، همگی حاکی از آغاز روند تنش‌دایی در منطقه هستند.

اما با این حال، برخی موضوعات همچون رویارویی‌های نیروهای ایران و امریکا در آب‌های منطقه و یا اعزام تجهیزات و نیروهای نظامی از سوی امریکا به منطقه غرب آسیا موجب شده تا این تحولات دیپلماتیک نتوانند به ایجاد نوعی شرایط امنیتی پایدار دریایی در منطقه منجر شوند. اما در شرایطی که امریکا با به کارگیری رویکردهای امنیتی متعارف و تکیه بر شیوه‌هایی همچون اعزام نیرو به منطقه و یا استقرار پرسنل مسلح بر روی کشتی‌های تجاری عبوری از تنگه هرمز آن هم به بهانه مقابله با حملات ایران به نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری به دنبال تقویت قابلیت‌های بازدارندگی منطقه‌ای است، کشورهای عرب شورای همکاری مواضع نرم‌تری را اتخاذ کرده و تلاش دارند تا مانع از افزایش تنش‌های ناخواسته و حفظ مسیر حساس و شکننده گفت‌وگوهای منطقه‌ای شوند.

افزایش آگاهی‌ها نسبت به لزوم برقراری همکاری‌های منطقه‌ای

رقابت‌های ناسالم و همچنین سوءظن‌های عمیق متقابل طی یک دهه اخیر، موجب شده بودند تا کشورهای شورای همکاری به جای توجه به حوزه دریایی به عنوان فضایی مستعد برای ایجاد همکاری‌های صلح‌آمیز، آن را به مثابه میدان نبردی برای تسویه‌ حساب‌های قدیمی و حتی ایجاد تنش‌های جدید در نظر گیرند. اما با این حال، هجم عظیم تعلامات دیپلماتیک در ماه‌های اخیر نشان از عزم فزاینده کشورهای این حوزه برای اتخاذ مواضع آشتی‌جویانه و اجتناب از رویکردهای حاصل جمع صفر دارد.

خروج امارات متحده عربی از ائتلاف امنیتی دریایی در خاورمیانه به رهبری ایالات متحده امریکا در ماه می سال جاری، صحبت‌های فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، امیر دریادار شهرام ایرانی، در خصوص عزم این کشور برای ایجاد ائتلاف دریایی در شمال اقیانوس هند با حضور کشورهایی از جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، عراق، پاکستان و هند با هدف تامین امنیت مسیرهای حیاتی کشتیرانی، ابزار تمایل وزیر امورخارجه عربستان سعودی، شاهزاده فیصل بن فرحان، در نخستین سفر خود به ایران به منظور همکاری با ایران در راستای تبدیل تنگه هرمز به یک منطقه امن دریایی برای دریانوردان و کشتی‌های دریایی و همچنین امضای تفاهم‌نامه‌ همکاری‌های دریایی میان مرزبانان جمهوری اسلانی ایران و آژانس امنیت دریایی پاکستان با هدف تقویت هماهنگی‌های دوجانبه دریایی، اقدامات مشترک ضدتروریسم و تاکید بر اهمیت آن و همچنین حفاظت از مسیرهای تجاری منطقه‌ای را می‌توان همگی از جمله گام‌هایی دانست که در طی این مدت از سوی کشورهای منطقه برای افزایش همکاری‌های دریایی برداشته شده است.

اما با این وجود، موانعی همچون چشم‌اندار امنیتی بسیار ناپایدار در منطقه، پایین بودن سطح اعتماد متقابل در میان کشورهای منطقه و نیز برداشت‌های متفاوت این کشورها از مقوله تهدیدات باعث شده تا مسیر دستیابی به اتحاد دریایی فراگیر و ایجاد سازوکار دفاع جمعی موثر در منطقه چندان هموار نباشد. با این حال، آن چه مسلم است این است که کشورهای شورای همکاری به آگاهی فزاینده‌ای از مزایای متقابل تغییر شکل معماری امنیتی منطقه و دستیابی به حداقل‌های لازم به منظور تضمین ایمنی و امنیت در دریا دست یافته‌اند.

نقش ایران در ایجاد امنیت دریایی پایدار در منطقه

اگرچه طی سال‌های گذشته، مجموعه‌ای از سوءتفاهمات و محاسبات نادرست به روابط میان ایران و کشورهای شورای همکاری آسیب رساند و منجر به افزایش سطح نظامی‌گری در منطقه شد، اما ابراهیم رئیسی، رییس‌جمهوری ایران، از همان ابتدا سیاست ترمیم روابط با رقبای منطقه‌ای را در پیش گرفت. اقداماتی همچون از سرگیری و تقویت روابط دوجانبه و دیپلماتیک با کشورهای کلیدی شورای همکاری و همچنین سفر امیرعبدالهیان، وزیر امورخارجه ایران، به چهار پایتخت عربی را نیز باید از جمله نتایج و دستاوردهای سیاست اتخاذی از سوی ایران دانست.

یکی دیگر از تغییرات محسوس در سیاست ایران نسبت به همسایگان عرب، تلاش تهران برای مشخص کردن چشم‌انداز استراتژیک خود در قبال کشورهای عربی و تفکیک آن از شرایط حاکم بر روابط خود و واشنگتن است. در طول ده‌های گذشته، همواره شاهد بوده‌ایم که با افزایش تنش‌های میان ایران و امریکا، روابط این کشورها نیز به تبع این امر دستخوش تغییرات منفی می‌شدند.

بنابراین سیاست جدید دولت ایران و تغییر رویکرد سنجیده آن نه تنها از یک سو می‌تواند برای اعراب که همواره نسبت به افزایش تنش میان تهران و واشنگتن آسیب‌پذیر بوده‌اند، بسیار سازنده باشد، بلکه از سوی دیگر می‌تواند تهران را در ایجاد پایتخت دیپلماتیک در میان همسایگان عرب خود یاری رساند.

از طرفی، ایران به لحاظ توان نظامی دریایی نیز به خوبی خود را به عنوان یک قدرت زیرک منطقه‌ای اثبات کرده و نشان داده که قادر به تضمین امنیت آب های منطقه و همچنین مقابله با تهدیدات منطقه‌ای است. این کشور با تجهیز نیروی دریایی خود به انبوهی از تجهیزات دریایی و سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته، ارائه پشتیبانی فنی و نظامی از نیروهای نیابتی خود در سراسر خاورمیانه و همچنین به‌کارگیری تاکتیک‌های جنگ ترکیبی که هزینه بسیار بالایی را به دشمنانش تحمیل کرده، توانسته اهرم فشار استراتژیک قدرتمندی را در آب‌های منطقه ایجاد کند.

 ایجاد اتحاد دریایی؛ نقطه شروع کاهش تنش‌ها و اختلافات

اهمیت شکل‌گیری اتحاد دریایی برای ایجاد ثبات، امنیت و شکوفایی بلندمدت آن هم در منطقه‌ای که بارها تا آستانه رویارویی و درگیری‌های نظامی پیش رفته، امری بدیهی است. هدف ایجاد چنین اتحادی در منطقه در نظر گرفتن نگرانی‌های امنیتی تمامی طرفین به صورت برابر و مساوی و لازمه آن نیز این است که اعضا بر روی حداقلی از یک هدف مشترک توافق داشته، با حسن نیت وارد گفتگوها شده و اصول همجواری را نیز رعایت کنند.

باید به خاطر داشت که اختلاف دیدگاه و مناقشات مرزی و دریایی میان همسایگان اگرچه همواره با خود تنش به همراه دارند، اما نباید موجب شوند که قدرت‌های دو سوی تنگه هرمز این نکته را فراموش کنند که در بسیاری از موارد نگرانی‌های امنیتی و منافع دریایی مشترکی دارند.

منبع: ای جی سی آی دبلیو / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11