وسیله‌ای که غرب از آن چشم نمی‌پوشد
مکانیسم ماشه؛ ابزار فشار یا عامل بی‌ثباتی در مذاکرات احیای برجام
دیپلماسی ایرانی: مکانیسم ماشه یکی از پیچیده‌ترین و بحث‌برانگیزترین ابزارهای گنجانده‌شده در برجام است که بارها در مذاکرات ایران و طرف‌های غربی، به‌ویژه در مذاکرات اخیر به ریاست عباس عراقچی، به‌عنوان یک نقطه اختلاف کلیدی مطرح شده است. این سازوکار به کشورهای عضو برجام اجازه می‌دهد تا در صورت تشخیص عدم پای بندی ایران به تعهداتش، بدون نیاز به اجماع سایر کشورها، تمامی تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را به‌طور خودکار بازگردانند. این ویژگی خطرناک باعث شده که ایران از همان ابتدا این مکانیسم را ابزاری ناعادلانه، یک‌جانبه و قابل سوءاستفاده تلقی کند. تجربه تلاش دولت ترامپ در سال ۲۰۲۰ برای فعال‌سازی ماشه باوجود خروج آمریکا از برجام، نگرانی‌های ایران را تشدید کرد. ترامپ تلاش کرد از این مکانیسم برای احیای تحریم‌ها استفاده کند، اما به دلیل خروج آمریکا از توافق، این اقدام حتی از سوی کشورهای اروپایی نیز رد شد. با این‌حال، همین تلاش نشان داد که این ابزار به‌راحتی می‌تواند به ابزاری سیاسی برای فشار بر ایران تبدیل شود.
در مذاکرات اخیر، عراقچی به صراحت اعلام کرد که ایران نمی‌تواند توافقی پایدار را بپذیرد که شامل مکانیسم ماشه در شکل فعلی‌اش باشد. این مکانیسم برای ایران تهدیدی جدی است، زیرا امکان دارد حتی بدون شواهد قطعی و تنها بر اساس تصمیم سیاسی یکی از طرف‌های برجام، تمامی تحریم‌های لغوشده بازگردانده شوند. از دید ایران، این سازوکار نه‌تنها امنیت اقتصادی و سیاسی کشور را تهدید می‌کند، بلکه به‌عنوان ابزاری برای کنترل ایران و تضعیف توان چانه‌زنی دیپلماتیک آن طراحی شده است. عراقچی در مذاکرات بارها تأکید کرد که مکانیسم ماشه باید یا به‌طور کامل حذف شود یا اصلاح جدی شود تا امکان سوءاستفاده سیاسی از آن وجود نداشته باشد. خواسته اصلی ایران این بود که این مکانیسم صرفاً در شرایط خاص و با اجماع همه طرف‌ها فعال شود یا حداقل چارچوب‌های شفاف و حقوقی برای جلوگیری از اقدامات یک‌جانبه تعریف شود.
از سوی دیگر، کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا و اروپا اصرار داشتند که مکانیسم ماشه در توافق باقی بماند، زیرا آن را به‌عنوان ضمانتی برای پای بندی ایران به تعهداتش تلقی می‌کنند. آمریکا، اگرچه در زمان دولت بایدن، رویکرد ملایم‌تری نسبت به دوران ترامپ اتخاذ کرده، اما همچنان مصر است که این ابزار تحت هر شرایطی باید بخشی از توافق باقی بماند. کشورهای اروپایی نیز که نقش میانجی را بازی می‌کردند، از اعمال تغییرات جدی در مکانیسم ماشه خودداری کردند، چراکه آن را ابزاری مهم برای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌دانند. این تضاد منافع باعث شده مکانیسم ماشه به یکی از بحث‌برانگیزترین و حساس‌ترین مسائل در مذاکرات تبدیل شود.
برای فهم بهتر ماجرا باید به دو نگاه متضاد توجه کرد: ایران این مکانیسم را ابزاری ناعادلانه و تهدیدی برای حق حاکمیت خود تفسیر می‌کند، چراکه همچنان از رفتارها و سیاست‌های کشورهای غربی بی‌اعتماد است. از سوی دیگر، کشورهای غربی مکانیسم ماشه را تضمینی برای اعمال نظارت بر ایران و جلوگیری از پیشرفت برنامه‌های هسته‌ای تفسیر می‌کنند. هر دو طرف، این ابزار را به‌نوعی ابزار برتری‌خواهی می‌دانند: ایران برای کاستن از تهدید و فشار غرب خواهان محدودسازی یا حذف آن است، درحالی‌که غرب آن را ابزاری مطمئن برای تضمین تعهدات ایران در نظر دارد.
پیامدهای مکانیسم ماشه برای ایران، در صورت فعال شدن، بسیار سنگین خواهد بود. بازگشت خودکار تمامی تحریم‌های شورای امنیت، تحریم‌های مالی و اقتصادی، تحریم‌های تسلیحاتی و محدودیت‌های دیگر، عملاً اقتصاد ایران را در محاصره‌ای کامل قرار می‌دهد. علاوه بر این، فعال شدن آن می‌تواند به‌طور کامل ساختار برجام را از بین ببرد، زیرا ایران احتمالاً در واکنش به آن از توافق خارج می‌شود و این موضوع خطر تبدیل شدن بحران هسته‌ای ایران به مرحله‌ای جدید و خطرناک‌تر را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، این مکانیسم به دلیل ماهیت خودکار و مکانیزمی‌اش، نه‌تنها اعتماد ایران را نسبت به توافق تضعیف می‌کند بلکه باعث می‌شود نظام چندجانبه‌گرایی در روابط بین‌الملل نیز آسیب ببیند، زیرا کشورها چنین ابزارهایی را تهدیدی برای اجرای عادلانه توافقات می‌دانند.
مذاکرات عراقچی و طرف‌های غربی با وجود پیشرفت در برخی مسائل، در خصوص مکانیسم ماشه به نتیجه نهایی نرسید. ایران همچنان بر موضع خود پا بر جاست و معتقد است که حفظ این مکانیسم در توافق، عملاً برابری حقوقی میان اعضا را از بین می‌برد و به کشورهای غربی اجازه سوءاستفاده سیاسی از آن را می‌دهد. غرب، در مقابل، از حذف این سازوکار اجتناب می‌کند و آن را ابزاری حیاتی برای مقابله با نقض احتمالی ایران می‌داند.
در نهایت به نظر می‌رسد که مکانیسم ماشه همچنان یکی از بزرگ‌ترین موانع برای احیای برجام است و حل این اختلاف نیازمند سازش و توافقی خلاقانه است که بتواند نگرانی‌های هر دو طرف را در نظر بگیرد. ایران بر این باور است که تا این موضوع حل نشود، نه تضمینی برای اجرای پایدار برجام وجود دارد و نه منافع اقتصادی این توافق به‌صورت واقعی محقق خواهد شد. غرب نیز معتقد است که بدون مکانیسم ماشه نمی‌تواند اجرای تعهدات ایران را تضمین کند. این اختلاف، پیچیدگی مذاکرات را دوچندان کرده است و نقش محوری در تعیین سرنوشت دیپلماسی هسته‌ای ایران خواهد داشت.
نظر شما :